Plato’s allegorie van de grot en de herinterpretatie daarvan in de moderne en hedendaagse beeldende kunst

Dit artikel zal het gebruik toelichten van Plato’s grotvergelijking in de moderne en hedendaagse beeldende kunst. De beperking tot die kunst is ingegeven door de beperkte omvang van dit artikel, waardoor de ruimte ontbreekt om de overname van de grotvergelijking in literaire werken en films aan de orde te kunnen stellen.

In deze toelichting zal allereerst stil gestaan worden bij de blijvende aantrekkelijkheid die de grotvergelijking buiten filosofische kringen geniet. Hoe laat zich verklaren dat de grotvergelijking een filosofische evergreen kon worden?

Vervolgens zal geschetst worden wat de grotvergelijking tegenwoordig, nu Plato’s tweewereldenleer niet meer geloofwaardig is, nog betekenen kan. Bij Plato stond de tegenstelling tussen de ruimte-in-de-grot en de ruimte-buiten-de-grot nog voor de tegenstelling tussen de zintuiglijk waarneembare wereld en de wereld van de Ideeën (waarin de onveranderlijke essenties geborgd werden van de vergankelijke zintuiglijk waarneembare wereld). Nu de geloofwaardigheid van die tegenstelling vervallen is, moet de grotvergelijking door een herinterpretatie nieuw leven ingeblazen worden.

De blijvende aantrekkelijkheid van de grotvergelijking

Een gedeeltelijke verklaring voor de aantrekkelijkheid van de grotvergelijking ligt in de universeel menselijke verlangens, waaraan deze tekst refereert; verlangens als de verwerving van vrijheid, inzicht in de waarheid en authenticiteit. En dan is er nog het religieuze motief van de ‘metanoia’ (‘ommekeer’, ‘bekering’), waarvoor velen bijzonder gevoelig zijn (geweest). De verklarende kracht van deze overweging is echter beperkt, omdat universeel menselijke verlangens in talloze cultuuruitingen tot uitdrukking komen. Waarom zou dan juist de grotvergelijking in de loop der eeuwen zo weinig aan zeggingskracht ingeboet hebben?

Een verklaring hiervoor kan liggen in de mogelijkheid om de verschillende beeldelementen van de grotvergelijking steeds weer van een andere betekenis te voorzien. Neem bijvoorbeeld het beeld van de boeien waarin de grotbewoners geslagen zijn. Waarvoor staan die boeien? Deze boeien kunnen in kennistheoretische zin opgevat worden als de zintuiglijkheid, die door haar beperking de mens alleen de uiterlijke gedaante van de werkelijkheid laat waarnemen. De boeien kunnen echter ook opgevat worden als aanduiding voor de gebondenheid van de mens aan zijn vooroordelen. In deze zin heeft Francis Bacon (1561-1626) in zijn Novum Organon betoogd, dat de mens niet eerder toegang tot de ware kennis van de natuur zal doordringen dan nadat hij zich van zijn traditionele vooroordelen (idola) heeft bevrijd. Nu hangt de interpretatie van het beeldelement ‘boeien’ samen met de interpretatie van de andere beeldelementen uit de grotvergelijking. Al naar gelang de interpretatie van ‘boeien’ verandert immers de interpretatie van de wereld buiten de grot (is dat het domein van ware werkelijkheid en ware kennis of veeleer iets als het hiernamaals?), alsmede het antwoord op de vraag hoe de bevrijding uit die grot tot stand zou moeten komen.

Zo zou de aantrekkingskracht van de grotvergelijking dus uit het spel van interpretatie voortkomen, waartoe de verschillende beeldelementen uit het verhaal uitnodigen. Een verdere bespreking van de andere beeldelementen uit Plato’s grotvergelijking (zoals ‘projectie’, ‘reflectie’ en de tegenstelling van licht en duisternis) en de daarmee samenhangende mogelijkheden tot interpretatie zal in dit artikel achterwege gelaten worden teneinde ruimte te winnen voor de vraag naar een hedendaagse interpretatie van deze tekst en de overname daarvan in moderne en hedendaagse beeldende kunst.

Een hedendaagse interpretatie van de grotvergelijking

Tegenwoordig geldt de tweewereldenleer die het fundament van de grotvergelijking vormt, als achterhaald. De idee van een transcendente werkelijkheid heeft sinds de secularisatie immers sterk aan geloofwaardigheid ingeboet. Des te klemmender is dan ook de vraag wat de grotvergelijking heden ten dage nog betekenen kan. Wat kan men zich nog bij de overgang van ‘binnen’ naar ‘buiten’ voorstellen, nu de tweewereldenleer afgedaan heeft?

Wellicht kan de ‘uitgang’ opgevat worden als een ‘ingang’, die toegang tot de ware aard van ons grotverblijf verleent. In deze interpretatie verandert het beeldelement ‘uitgang’ als het ware van richting; de grotuitgang staat niet langer voor een ‘opstijging’ naar een hogere werkelijkheid ‘buiten’, maar voor een ‘afdaling’ – een doorgronding van de wereld waarin we ons altijd al bevinden. Datgene aan die wereld, wat te vanzelfsprekend is om ons nog van bewust te kunnen zijn, wordt in zo’n afdaling toegankelijk. Aldus voltrekt zich een bevrijding uit de verborgen vooronderstellingen van de eigen cultuur.

Gevangen in het eigen wereldbeeld

In deze interpretatie wordt de hedendaagse mens op één lijn gesteld met de gevangenen, die volgens de mythe onderling wedijveren in hun kennis aangaande de opeenvolging van beelden en hun vermogen tot voorspelling van de komende beelden. Volgens de mythe worden de gevangenen juist door het succes van hun voorspellingen in hun wereldbeeld bevestigd. Indien de gevangenen – zo vraagt Socrates aan Glauko – daarover met elkaar zouden praten, zouden ze er dan niet van overtuigd zijn de werkelijkheid te zien? Het antwoord van Glauko is in al zijn bondigheid veelzeggend: anagkh– een woord, dat zowel ‘noodzaak’ als ‘fatum’ of ‘lotsbepaling’ betekent: de gevangenen zijn tot dwaling gedoemd.

Net als de gevangenen worden ook wij bepaald door vanzelfsprekendheden die ons zo vertrouwd zijn dat ze verborgen blijven. Als dragers van de Europese cultuurgeschiedenis zijn we deelgenoot van een wereldbeeld dat niet zomaar verlaten kan worden. Daarmee verschilt onze verhouding tot dat wereldbeeld van bijvoorbeeld onze verhouding tot de geschiedenis. Over het verloop van de geschiedenis kunnen we fantaseren; we kunnen ons verbeelden hoe de geschiedenis verlopen zou zijn indien de Slag bij Waterloo niet plaatsgevonden had.

Een problematisch perspectief op bevrijding

Maar hoe staat het dan nu met de mogelijkheid om een dergelijk kritisch bewustzijn te verwerven? In dit opzicht is het met de moderne mens somberder gesteld dan met Plato’s gevangene. Somberder, omdat het voor de bevrijding van de gevangene volstaat, dat een vreemdeling hem met geweld uit de grot sleept en tot inzicht in de ware werkelijkheid van de Ideeën brengt. De ketenen, waaraan de gevangenen gekluisterd zijn, kunnen eenvoudig opengebroken worden omdat ze exogeen van aard zijn.

Maar bij ons? Bij ons is de bevrijding uit de gevangenschap veel problematischer, omdat de ketenen uit vanzelfsprekendheden bestaan, die ongewild en ongemerkt overgenomen en in stand gehouden worden. Hier is sprake van een (endogene) binding aan vooroordelen, omdat het de mens zelf is die zich door een weefsel van vooroordelen verblindt. De mens is – om het in de woorden van Paul Célan (1920 – 1970) te zeggen – behept met ‘zur Blindheit über-redete Augen’. [3]

Kan deze staar nog gelicht worden? Niet door de filosofie. Althans, niet in deze interpretatie van de grotvergelijking, waarin juist de gevangenen aan wetenschapsbeoefening doen. Zou de kunst de rol kunnen vervullen van de vreemdeling die de gevangenen bevrijdt? Misschien wel. Volgens sommige hedendaagse filosofen (zoals Heidegger en de kunstfilosofen die hem schatplichtig zijn) bezit de kunst immers het vermogen om onze verborgen vanzelfsprekendheden voor reflectie toegankelijk te maken.

Bevrijding door kunst

Waarom zou juist de kunst daartoe in staat zijn? Laten we eens kijken naar het verschil tussen filosofisch en literair taalgebruik. De ondubbelzinnigheid, waaraan een filosofische tekst behoort te voldoen, wordt in de literatuur niet nagestreefd. Literaire teksten zijn voor meerdere uitleg vatbaar en worden juist om die gelaagdheid gewaardeerd. Een literaire tekst weerstreeft met andere woorden de reductionistische benadering van het onderwerp (als een object dat zich in algemene begrippen laat bepalen) die filosofische en wetenschappelijke teksten kenmerkt. In verband hiermee is ook de stemmingsgebondenheid van kunst relevant. Terwijl wetenschappelijk taalgebruik emotieloos is en van distantie ten opzichte van het onderwerp getuigt, is in een literaire tekst een engagement werkzaam, waardoor deze een bepaalde stemmingskleur draagt. Als gevolg van deze verschillen komt de werkelijkheid in een literaire tekst op een andere wijze tot onthulling dan in een filosofische tekst.

Iets soortgelijks geldt ook voor de wijze waarop de werkelijkheid in de beeldende kunst tot onthulling komt. Volgens een filosoof als Merleau-Ponty is het schilderij geen nabootsing van de werkelijkheid, maar een herschepping daarvan, waarin zichtbaar wordt wat tot dan toe aan het gewone zien onttrokken was. In L’Oeil et l’Esprit kan Merleau-Ponty dan ook stellen dat we niet zozeer naar een schilderij, als wel volgens of met het schilderij kijken.

Op grond van dit vermogen tot een alternatieve onthulling van de werkelijkheid is de these aannemelijk dat de vreemdeling die de bevrijding van de gevangene op zich neemt, een kunstenaar moet zijn.

De overname van de grotvergelijking in kunstwerken

De bovenstaande herinterpretatie van de grotvergelijking strookt nog maar ten dele met de interpretatie uit de filosofische handboeken. In overeenstemming met die handboeken wordt ook in deze herinterpretatie gesteld dat het in de grotvergelijking om de verwerving van inzicht gaat. In afwijking van de traditionele interpretatie wordt niet langer verondersteld dat er een andere, ‘hogere’ werkelijkheid buiten die van de grot zou kunnen bestaan. Daarenboven wordt de vreemdeling die de gevangenen komt bevrijden, anders geduid: het gaat niet langer om een filosoof, maar om een kunstenaar. Een derde verschil is ten slotte dat de toeschouwers van het kunstwerk een andere positie toegewezen krijgen dan de lezers van Plato’s allegorie (in de traditionele interpretatie). Waar de lezers van Plato’s allegorie zich volgens de handboeken in de comfortabele positie van buitenstaanders als Glauko en Socrates bevinden, worden de toeschouwers van het kunstwerk met de gevangenen geïdentificeerd. Als gezegd komen deze veranderingen ten opzichte van de traditionele interpretatie van de grotvergelijking in een aantal moderne kunstwerken expliciet naar voren.

La condition humaine van Magritte

Voor wat betreft het eerste verschil met de traditionele interpretatie van de grotvergelijking – de afwezigheid van een zogenaamde ‘ware’ werkelijkheid ‘buiten’ – kan op het schilderij La condition humaine van Magritte uit 1949gewezen worden. In dit commentaar op Plato’s grotvergelijking zijn de gevangenen kennelijk reeds bevrijd aangezien wij, de toeschouwers, naar de uitgang van de grot gekeerd zijn. Maar anders dan bij Plato is die uitgang versperd door een schildersezel met de afbeelding van een landschap. Toont het schilderij het landschap buiten? Of confronteert het ons veeleer met de ruïne van onze fantasieën aangaande een wereld buiten de grot, c.q. het ‘einde van de grote verhalen’? In dat geval houdt het schilderij ons een eigensoortige waarheid voor, namelijk dat de werkelijkheid uit een spiegelpaleis van verbeeldingen bestaat.