Toekomsttheater Schijnvertoning van het Nederlandse databeschermingsdebat

De Minister benadert het databeschermingsdebat dat De Verleiders oproepen het sterkst vanuit het waarheidsdomein. Haar tweet laat zien dat ze zich bewust is van de tegenstelling tussen feit en fictie. Ze plaatst de ‘factfree beweringen van de acteurs’ tegenover ‘het werk van de AIVD dat geen toneelstuk is’. Fictie wordt hier voorgesteld als feitenvrij, ongegrond in de realiteit, en het veiligheidswerk van de AIVD als iets objectiefs waarmee niet te spotten valt door middel van een opvoering. Op de openingsvraag van Van Nieuwkerk over wat zij van de voorstelling vond, antwoordt zij dat de voorstelling (haar nadruk) haar goed is bevallen – ‘het zijn immers topacteurs’ – maar dat ze er moeite mee heeft dat het toneel wordt afgewisseld met ‘wat als feiten worden gepresenteerd’. Het voorbeeld van de koppeling die de AIVD zou maken tussen een postcodegebied en het kopen van kunstmest noemt ze ‘totale onzin. Kan niet, gebeurt niet, mag niet.’ [14] De Minister koppelt hier het artistieke genot van de voorstelling los van het maatschappelijke engagement, door de uitingen van De Verleiders enkel vanuit het waarheidsdomein te benaderen. Ze stelt dat ze reageerde middels haar tweet omdat ze wil voorkomen dat mensen écht denken dat de AIVD dit soort werk verricht, en benadrukt dit vervolgens een aantal keer in het gesprek. Dit duidt op een onderliggende aanname dat kunst enkel iets is om van te genieten; als vorm van engagement met, in dit geval, databeschermingsproblematiek, is ze ongegrond omdat toehoorders kunnen denken dat de voorstelling hen de waarheid voorspiegelt. Het werkzaamheidsdomein, vanwaaruit op artistieke wijze kritiek en betrokkenheid bij politieke keuzen kan worden getoond, wordt buitenspel gezet.

Op de vraag van Van Nieuwkerk ‘Begrijpt u de zorgen van de acteurs over buitensporige opslagsystemen van de overheid?’ stelt de Minister dat we die technologie gebruiken voor dingen die we in Nederland belangrijk vinden: het opsporen van zakkenrollers, mensenhandel, witwassen. Deze reactie past bij een door politiek socioloog Merijn Oudenampsen getypeerd neutraliserend Nederlands realisme in de politiek, waarin politieke onderwerpen en keuzes (zoals over databescherming) als apolitiek worden afgeschilderd. [15] Hiermee gaat zij niet in op de politieke keuzen die ten grondslag liggen aan de samenstelling van algoritmen en koppelingen in die systemen, maar vestigt de aandacht enkel op het doel waarvoor deze systemen zijn opgetuigd en waar bijna niemand tégen kan zijn: criminaliteitsbestrijding. De zorg die de Acteurs uiten over de sleepnetfunctie van deze systemen waarin niet specifiek criminelen, maar veel onschuldige Nederlanders meegenomen worden, laat ze hiermee onbeantwoord. Data en technologie zijn voor haar neutrale middelen om in te zetten in probleemoplossingsprocedures in zowel wetenschap als politieke besluit- en beleidsvorming. Deze neutraliserende, apolitieke houding past bij de afkeer van het schetsen van vergezichten in Nederland, iets wat buitenspel gezet is door de ingeburgerde uitspraak van Mark Rutte dat ‘visie als een olifant is die het zicht belemmert’. [16] Deze afkeer van visie en behoefte aan pragmatisme geldt als een neutrale typering van het Nederlandse poldermodel, die toekomstverbeelding (en toekomsttheater) afdoet als onrealistische onzin. De Minister focust uitsluitend op hoe het nú geregeld is, en haar is na herhaaldelijk aandringen geen visie op databescherming in Nederland te ontlokken.

De Techjournalist hamert in het gesprek eveneens op het vasthouden aan feiten, en sluit daarmee net als de Minister visie en toekomstverbeelding uit als mogelijke werkelijkheidsbenadering. Ook hij heeft de voorstelling van De Verleiders gezien, en laat zich erop voorstaan dat hij die met een factcheckbril heeft bekeken. Hij heeft 80% feiten waargenomen, en 20% onzin gezien. Hij stelt:

De strategie van de Techjournalist om grip te krijgen op de complexe materie is enkel bij de feiten te blijven. Hij vergeet dat de reden waarom hij is uitgenodigd ‘eens wat langer te praten’ over databescherming júist die luchtfietserij is, die door middel van kritische artistieke reflectie discussie heeft opgewekt.

Daarnaast is het aanduiden van iets als ‘complex!’ een manier om mensen (in dit geval de Acteurs) uit te sluiten van een discussie. Hierdoor wek je de indruk alsof een onderwerp alléén door experts zinvol bediscussieerd kan worden, en dat geen gesprek over hypothesen en vergezichten kan plaatsvinden wanneer niet eerst álle feiten op tafel liggen. Deze houding past bij de door Oudenampsen uit de geneutraliseerde politieke denktraditie afgeleide ‘opvallende journalistieke opvatting in Nederland, dat de media een neutrale reflectie horen te bieden van maatschappelijke ontwikkelingen, in plaats van eigen visies erop na te houden’. [18] De Nederlandse (Tech)journalist is doorgaans een objectief bemiddelaar die de onvermijdelijkheid van een gepositioneerde blik lijkt te ontkennen. Door zijn factcheckbril enkel op het hier-en-nu te richten, gaat de Techjournalist voorbij aan de zogenaamde Function Creep, het aangetoonde principe van doelverschuiving bij technologische innovaties, waardoor ze voor andere doeleinden gebruikt worden dan oorspronkelijk bedoeld. [19] Dat er geen bewijzen zijn dat iets nú (nog) niet gebeurt, betekent niet dat het niet zinvol is om na te denken over de precedenten die een systeem kan scheppen. De Techjournalist snapt de achterdocht bij de heren, en staaft die ook deels met voorbeelden van het Systeem Risico Indicatie (dat inmiddels op 6 februari 2020 door de rechter onverbindend is verklaard met het Europees recht), [20] kentekenregistratie en de Wet op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten waarin waarborgen niet voldoen. Hij blijft de Acteurs echter aanvallen op hun feitenvrije benadering, terwijl hij net als hen kritiek uit op de Minister en bovengenoemde overheidssystemen. Hij blijft bij zijn strategie om de als-dan-situaties die de Acteurs aandragen als onduidelijkheidsscheppers te zien. Waarheid en Werkzaamheid gaan hier geen bondgenootschap aan.