Historisch spektakel Nagespeelde geschiedenis als belevenis voor een breed publiek

Dit citaat is afkomstig van de (opgeheven) website van de 37e Internationale Hanzedagen die op 15 tot en met 18 juni 2017 in Kampen werden gehouden. Het evenement met een duidelijke verwijzing naar het verleden trok naar schatting 225.000 bezoekers. [2] Het is één voorbeeld van een wijdverbreid verschijnsel waarin nagespeelde geschiedenis wordt ingezet om een breed publiek een mooie belevenis te geven. Over waarom dit zo populair is, welke vormen het kan aannemen en hoe deze omgang met geschiedenis te duiden gaat dit artikel.

Historische cultuur

Geschiedenis wordt op veel meer manieren en al veel langer ingezet om publiek te vermaken, of om het in modernere bewoordingen te zeggen, om belevenissen te creëren. Denk aan de historische roman, de historische kostuumfilm, of een game met een historische setting. Geschiedenis blijkt een goed middel om publiek te trekken. Dat is ook opgemerkt door stadsmarketeers. Een roemrucht verleden kleurt het imago van een stad positief. Amsterdam heeft de Gouden Eeuw, Nijmegen was de oudste stad van Nederland voordat het ook groen, sportief en cultureel werd [3] en Brielle (stad van nu, sfeer van toen) gebruikt de verrassingsactie van de watergeuzen op 1 april 1572. Regio’s doen hetzelfde. Zo profileren negen steden in en rond de IJsselvallei zich met hun glorieuze Hanzeverleden. [4] En ook in het buitenland zijn legio voorbeelden: een belangrijke economische sector als het cultuurhistorisch toerisme drijft erop. Het onderwerp van dit artikel is dus maar een klein onderdeel van een veel groter verschijnsel dat binnen de geschiedwetenschap bestudeerd wordt onder de noemer ‘historische cultuur’, de wijze waarop het brede publiek omgaat met geschiedenis. [5] Hier gaat het alleen over het performatieve gebruik van het verleden. In de afgelopen decennia zijn de begrippen performance en performatief in vele vormen en disciplines gehanteerd. [6] Ik gebruik de term performatief in de specifieke context van de beleveniseconomie, waarover hieronder meer. Performatief gebruik van geschiedenis heeft dan betrekking op dat gebruik van geschiedenis waarin het verleden wordt nagespeeld voor een publiek dat daarmee een belevenis, een memorabele gebeurtenis, krijgt aangeboden. ‘Living history’ en ‘re-enactment’ zijn hiervan de meest treffende voorbeelden. De ambachtslieden op de Zaanse Schans die hun ambacht uitvoeren in traditionele kledij zijn een voorbeeld van living history, terwijl het naspelen van de slag bij Heiligerlee ter gelegenheid van het vierhonderdvijftigjarig jubileum van deze slag in 2018 een voorbeeld van re-enactment is. Grofweg kan re-enactment worden gedefinieerd als het naspelen van een historische gebeurtenis op de historische locatie, terwijl living history meer gericht is op het weergeven van een beeld van een tijd. In de praktijk worden deze termen echter vaak door elkaar gebruikt. [7] Op de praktijk van living history en re-enactment ga ik hieronder uitgebreid in.

Zaanse schans

Beleveniseconomie en Disneyization

Waarom is het naspelen van het verleden populair? Daarvoor moeten we een uitstapje maken naar twee concepten, ‘de beleveniseconomie’ en ‘Disneyization’. [8] In 1999 verscheen het baanbrekende boek The experience economy: Work is a theatre and every business a stage van Joseph Pine en James Gilmore. [9] De auteurs stellen dat de economie in een nieuwe fase is gekomen. De wereld is verzadigd met kwalitatief hoogwaardige goederen en diensten. Bedrijven kunnen zich daarom niet langer onderscheiden, op prijs is nauwelijks te concurreren. Om verder te groeien moet er iets extra’s geboden worden om de consument te binden en dat extra’s ligt volgens de auteurs in de belevenis. Een belevenis is een reeks memorabele gebeurtenissen die – net als in een toneelstuk – door de onderneming wordt geregisseerd met als doel de consument op een persoonlijke manier te betrekken. De belevenis geeft een meerwaarde aan een product of dienst waarvoor de consument met plezier betaalt. Dit idee is intussen alom op wereldschaal in meer of mindere mate doorgedrongen. De barista geeft ons een persoonlijke koffie-ervaring, ons lichaam wordt ondergedompeld in een ‘wellness experience’ en we gaan uit eten voor een smaakbelevenis.

Pine en Gilmore stellen dat belevenissen altijd al de kern van de entertainmentindustrie vormden. Als schoolvoorbeeld voeren zij het Disneyconcern op. En daarmee komen we bij het tweede concept dat relevant is om de populariteit van het historisch spektakel te verklaren: ‘Disneyization’. [10] Dit concept werd ongeveer tegelijkertijd met de ‘ontdekking’ van de beleveniseconomie gelanceerd door Alan Bryman. [11] Bryman verstaat onder Disneyization ‘the process by which the principles of the Disney theme park are coming to dominate more and more sectors of American society as well as the rest of the world’. [12] Er zijn volgens Bryman vier principes van het Disneythemapark die wereldwijd, al of niet gezamenlijk, breed worden toegepast in de samenleving: thematisering, hybride consumptie, merchandising en performatieve arbeid. Bij thematisering gaat het erom dat je product een thema moet hebben, een verhaal moet vertellen. Daarom zijn de winkels in het outletcentrum Batavia Stad, dat sinds 2001 meerdere keren is uitgebreid, uitgevoerd in een zeventiende-eeuwse, VOC-achtige architectuur. Hybride consumptie is het samengaan van verschillende consumptievormen, die in principe niets met elkaar te maken hebben. Dineren in het Rijksmuseum is hier een voorbeeld van. Merchandising is het geheel van consumptiegoederen die getooid worden met een logo, of een copyright van bedrijf of instelling; denk aan de artikelen in de fanshop van Feyenoord. Als een bedrijf of instelling werknemers een theatrale rol laat spelen in de relatie tot de klant is er sprake van performatieve arbeid, zoals de verklede bedienden bij ‘Bourgondische’ maaltijden.

Recreatieve historische performance

Zowel Pine en Gilmore als Bryman zien theatrale vormen, het vertellen en/of spelen van gethematiseerde verhalen en performatieve arbeid als wezenlijk voor de nieuwe beleveniseconomie, c.q. Disneyization. De inhoud van die verhalen, thema’s en performances kan van alles zijn, als het maar een belevenis oplevert die door de consument als uniek, spectaculair of aangenaam wordt ervaren. Een belevenis die in de herinnering blijft hangen, eventueel met behulp van aangeschafte merchandise. Een belevenis die aanzet tot het consumeren van het aangeboden product of dienst, of dat nu een sportschoen is of een museum.

Voor het creëren van belevenissen blijkt geschiedenis met zijn ontelbare verhalen een onuitputtelijke bron. Het verleden is niet alleen buitengewoon bruikbaar door zijn diversiteit, maar ook door zijn veelzijdige toepassing. Het geeft de mogelijkheid om elke sfeer die je wenst te creëren. Vaak appelleert het uitgekozen verleden aan nostalgie. Het publiek wordt een feelgoodgevoel geboden, een associatie met een verleden waarin het leven goed was, met tevreden mensen en zonder grote problemen. Het gepresenteerde verleden is vrijwel altijd gekuist, opgepoetst, gecensureerd en veilig. Logisch, want negatieve aspecten staan het uiteindelijke doel, een belevenis die aanzet tot consumptie van het aangeboden product of dienst, in de weg. En als er al iets dreigends getoond wordt, zoals de bedelaars, pestlijders, dieven en oorlogsgeweld uit het begincitaat, dan zijn die nooit echt gevaarlijk en iedereen weet dat ze er alleen maar zijn voor de ‘fun’. Het is allemaal theater.

Doesburg

Bewerkingen van het verleden worden dus breed in het heden ingezet om een unieke belevenis te bieden. Historische performance als living history en re-enactment is hier een speciale vorm van. Dit past volledig bij het theatrale van de beleveniseconomie en bij een van de kenmerken van Disneyization. Het is onmogelijk om een startpunt van het algemene idee van living history te vinden. Door de eeuwen heen is er altijd een fascinatie geweest om in een andere tijd te kunnen leven, of een historische periode na te doen. Er zijn altijd optochten in historische kledij of tableaux vivants met een historische aankleding geweest. Living history opgevat als het naspelen van het verleden is dus allesbehalve een nieuw verschijnsel. Wel recent is het gebruik ervan in onze beleveniseconomie, waarbij het performatief gebruik van het verleden specifiek bedoeld is om een belevenis te creëren. Dat kan op verschillende manieren. Living history kan voor de performers een vrijetijdsbesteding, een hobby zijn, die verder geen pretenties heeft. Het sociale aspect, in groepsverband iets leuks doen, staat dan voorop. Hobby’s kunnen los of serieus aangepakt worden en ad hoc of goed georganiseerd uitgeoefend worden. Zo zijn de Doesburgers die zich jaarlijks bij de Hanzefeesten in historische kledij hullen alleen tijdens die dagen met living history bezig en er is geen strikte authenticiteitscode voor de gebruikte kleding. [13] Er wordt tijdelijk een sfeer gecreëerd, die een wat vage verwijzing is naar het Hanzeverleden van het stadje. En hoewel Doesburg met gebouwen in Hanze-architectuur een passend decor voor de Hanzefeesten heeft, is het overduidelijk dat het evenement een hedendaags feest is, in een hedendaagse omgeving met Doesburgers die in hun gehistoriseerde kledij een leuke tijd hebben, terwijl de bezoekers een memorabele gebeurtenis krijgen voorgeschoteld, waarvoor men graag de reis naar Doesburg wil maken.

Datzelfde geldt ook voor een wat groter evenement, het Dickens Festijn in Deventer. Op de website wordt een internationaal publiek aangespoord om te komen: