Ook in het werk van de in Mexico-Stad geboren schrijver Carmen Boullosa speelt de doorwerking van het koloniale verleden, en het water van het Texcocomeer, een belangrijke rol. Haar roman Duerme (De schone slaapster, 1994) speelt zich af in het Mexico van 1571. Een ter dood veroordeelde Franse vrouw wordt door een inheemse vrouw onsterfelijk gemaakt, door water uit de meren die vroeger rond de stad lagen in haar wonden te schenken. ‘Dit zuivere water is niet verontreinigd door de smerige gewoonten van de Spanjaarden,’ vertrouwt de Mexicaanse vrouw haar toe. [12] De Franse overleeft de galg en wordt getuige van de wijze waarop de kolonisten in Mexico huishouden: ‘voordat zij hier kwamen om ons te ruïneren, hadden wij straten die in perfecte harmonie waren aangelegd.’ [13] De ruimtelijke ordening van de Spanjaarden heeft de Mexicanen een dualistisch wereldbeeld opgedrongen, waarin natuur en cultuur, en heden en verleden van elkaar zijn gescheiden: ‘De wereld is in tweeën gesplitst: er is een oude en een nieuwe wereld […] Water en land.’ [14] De Franse tart dat dualisme. Haar lot raakt aan het meer verbonden, omdat het water onderdeel is van haar wezen. Als ze er niet bij in de buurt blijft, dan neemt haar levenskracht af. Uiteindelijk gebeurt dat. Ze verzwakt en verandert in een schone slaapster: ‘ze zal eeuwen en eeuwen blijven slapen, haar geschiedenis zal onvoltooid blijven.’ [15]

Het schoneslaapstermotief keert terug in een andere roman van Boullosa. In het voorwoord van Cielos de la Tierra (Hemels van de aarde, 1997) schrijft ze dat het boek voortkomt uit een ‘destructief geweld dat ik in de lucht heb gevoeld, in de lucht van mijn stad’. Ze gaat verder: ‘Er bestaat een vorm van geweld die de corrupte paden die nergens toe geleid hebben vermijdt en dan eeuwen later de Schone Slaapster tegenkomt.’ [16] De roman is een gelaagde vertelling waarin het verleden, het heden en de toekomst in elkaar teruggrijpen en op elkaar vooruitlopen. Vanuit een zwevende, postapocalyptische plek boven Mexico-Stad daalt een archeoloog af naar de straten van een verwoeste metropool in de naweeën van een ecologische catastrofe. Tussen de ruïnes vindt ze een geschrift, een verslag van een antropoloog uit het einde van de twintigste eeuw die op haar beurt weer een zestiende-eeuws document vindt dat de memoires van een inheemse ooggetuige in de koloniale tijd bevat. Alle drie de tijden vangen de verwoesting van een wereld. De twintigste-eeuwse antropoloog zoekt in de zestiende-eeuwse tekst naar sporen van een koloniaal verleden. Een verleden dat onderdrukt en genegeerd wordt in haar eigen tijd, maar dat nog wel invloed uitoefent en uiteindelijk tot een ecologische ramp leidt: ‘We zijn geboren uit een koloniaal systeem en we leven nog steeds in een koloniaal systeem.’ [17]

De toekomstige archeoloog wil leren van het verleden, maar haar tijdgenoten willen er liever niets mee te maken hebben. Ze wijzen al het menselijke af omdat de mens de verwoesting van de aarde in gang heeft gezet: de taal, de geschiedenis en het geheugen. Uiteindelijk blijft er niets van hen over. De archeoloog concludeert dat hun ‘angst voor het verleden resulteerde in de vernietiging van de soort’. [18] Weer een uitroeiing: een verleden dat dood wordt verklaard. En de geschiedenis die zich herhaalt. Om een toekomst voor te stellen die breekt met de destructies uit het verleden, zo lijkt Boullosa te willen benadrukken, is het noodzakelijk om de geschiedenis niet weg te stoppen. In plaats daarvan moet de aanwezigheid en doorwerking van wat eens was in het hier en nu worden benadrukt.

Niet alleen romanciers houden zich bezig met een mogelijke terugkeer naar een prekoloniale tijd. Hedendaagse Mexicaanse landschapsarchitecten en stedenbouwkundigen willen de hedendaagse stedelijke ruimte dekoloniseren om te ontkomen aan het rampzalige vooruitzicht dat de stad te wachten staat. ‘Een terugkeer van het meer is geen nostalgisch idee,’ schrijft Teodoro González de León, een van de architecten die een voorstel deed voor een ambitieus ecologisch project waarin het Texcocomeer wordt gerestaureerd. Die restauratie ‘verzoent ons met de geografie die we bewonen, beschadigd en vergeten door een stilstand die we hebben geërfd van de kolonie’. De stedelijke ruimteordening wordt hier dus verbonden met diepgewortelde historische grieven en het doorbreken van een koloniale erfenis: ‘De conquistadores bewonderden de Azteekse stad, maar begrepen haar niet: haar delicate infrastructuur van dijken, wegen, bruggen en platforms vormde een stedelijk waterrijk.’ En: ‘Uit angst dat de inheemse bevolking terug zou keren naar hun oude centrum, werd besloten om het meer droog te leggen.’ [19] De drooglegging van het meer staat symbool voor het verdrukken van een Mexicaans verleden door de conquistadores.

Ook de Mexicaanse landschapsarchitect Iñaki Echeverria, die in samenwerking met de Nationale Watercommissie (CONAGUA) werkt aan een restauratieproject genaamd Parque Ecológico Lago de Texcoco, wil ‘de stad met zijn geografie verzoenen’. Het nieuwe meer dat hij voor ogen heeft, en waarvan de aanleg in 2018 van start ging, moet zo’n twaalf- à dertienduizend hectare in beslag nemen. ‘Als dit ons lukt,’ schrijft Echeverria, ‘dan veranderen we de richting van de geschiedenis van de stad en de vallei.’ [20] Net als bij González de León staat het water symbool voor de aanwezigheid van het verleden van de stad, dat nog ergens besloten ligt in het landschap: ‘We dachten dat het dood was en nu komt het plotseling weer tot leven,’ meent Echeverria. Het opnieuw inslaan van dit ‘verwaarloosde pad’ impliceert een omkering van de tijds- en ruimtebeleving van de Spanjaarden. [21] ‘Ik ben niet mystiek ofzo, maar het is bijna alsof het meer weigert volledig te sterven,’ schrijft de architect. [22] De scheidslijn tussen het dode en het levende vervaagt. Het water van het meer symboliseert een zijnswijze die haaks staat op een rationeel Europees idee waarin de doden gescheiden zijn van het levende.

Op de website van de overheid benadrukt de CONAGUA de verwevenheid van ecologische problematiek en kolonialiteit: ‘Het Parque Ecológico Lago de Texcoco-project […] zal worden afgestemd op de milieudoelstellingen van de 2030-agenda van de VN. Deze regering erkent de unieke kans om een daad van historische gerechtigheid uit te voeren en het gebied te vestigen als een belangrijk onderdeel van de hydrologische infrastructuur.’ [23] Door het landschap (en daarmee het verleden) weer een stem te geven, hopen de landschapsarchitecten te breken met de koloniale, eurocentrische opvattingen van het Mexicaanse landschap die de stad nog altijd in hun ban hebben. Oude landschapsopvattingen en vroegere, niet-Europese denkwijzen zouden samen met het weggepompte water terug moeten keren naar het oppervlak. Op die manier is het ecologische park niet alleen een middel voor een duurzame toekomst, maar maakt het tegelijkertijd conflicten en trauma’s uit het verleden zichtbaar in het hier en nu.

Landschap en denken beïnvloeden elkaar. De materiële ruimte bevat sporen van vroeger gebruik en misbruik, sporen van koloniale opvattingen over wat een landschap is en hoe de mens zich ertoe verhoudt. Die sporen dienen niet alleen als herinnering aan wat eens aanwezig was, maar maken deel uit van concurrerende hedendaagse overtuigingen en worden opgeroepen in verbeeldingen van de wereld van morgen. Een andere kijk op het verleden maakt ineens een andere kijk op de toekomst mogelijk, en vice versa. Net zoals de Spaanse kolonisten vijfhonderd jaar geleden het landschap gebruikten om het denken van de inheemse inwoners te sturen, zo gebruiken Mexicaanse romanciers, landschapsarchitecten en stedenbouwkundigen veranderingen in de fysieke ruimte om een koloniaal verleden en wereldbeeld aan de kaak te stellen.