Kleurstoffen voor textiel: kleur geven aan de geschiedenis – een reflectie van een museumprofessional

Jantiene van Elk

Publicatiedatum: 27 januari 2022

Soms kan een voorwerp uit de collectie van een museum of bibliotheek bij museumprofessionals vragen oproepen en aanleiding geven tot een nieuwe benadering van de objecten en het verkennen van de mogelijkheden daarvan. Zo hebben verschillende conferenties [1] over geschiedenis en het antropoceen me het afgelopen jaar aan het denken gezet over een collectie verfmanuscripten in de bibliotheek van het TextielMuseum, waar ik werk als bibliothecaris. Ik leerde dat het antropoceen een begrip is dat uitdrukt dat de invloed van de mens alomtegenwoordig is op aarde. In de conferenties zetten wetenschappers uiteen hoe ze de geschiedenis onderzoeken in het besef dat mens en natuur niet van elkaar te scheiden zijn. [2] Kan een collectie verfmanuscripten uit Tilburg meer inzicht bieden in de geschiedenis van de verbondenheid van mens en natuur en onze omgang met de aarde?

Verfreceptenboeken

De bibliotheek van het TextielMuseum beheert een collectie manuscripten met verfrecepten voor textiel van 1700 tot 1970. Het zijn handgeschreven recepten die in de textielindustrie zijn gebruikt. Het grootste deel hiervan komt uit Tilburg uit de negentiende eeuw. Er zijn ook enkele manuscripten over het verven van wol uit bijvoorbeeld Lier (België), Dinxperlo en Groningen.

Pagina uit een manuscript met verfrecepten op wollen stoffen van A. Janssen (Tilburg 1891), met kleurstoffen als campêchehout, orseille, cochenille en extract van geelhout. Exemplaarnummer bibliotheek TextielMuseum: BTMM0092

De Tilburgse textielindustrie maakte voornamelijk geweven wollen stoffen voor kleding. De verfmanuscripten zijn handgeschreven notities gemaakt in werkplaatsen. Ze bevatten lijsten met kleurstoffen en hulpstoffen voor het verven van wollen stoffen. Sommige van de receptenboeken bevatten stalen wol en/of geweven textiel. Er zijn receptenboeken die het volledige proces van het verven beschrijven, maar ook manuscripten die alleen de benodigde ingrediënten weergeven.

Detail van een pagina uit een manuscript met stalen van het bedrijf Janssens en Bierens (Tilburg 1891), met kleurstoffen als cochenille en quercitron. Exemplaarnummer bibliotheek TextielMuseum: BTMM0585

Uit de verfreceptenboeken blijkt dat de wolindustrie in de negentiende eeuw natuurlijke kleurstoffen uit de hele wereld gebruikte. De recepten bevatten producten als blauwhout, campêchehout, cochenille, geelhout, kurkuma, indigo, lack dye, orseille, lakmoes, pernambuco, provinciehout, quercitron, rotsmos, saffloer, sandelhout en sumak. Deze kleurstoffen kwamen niet uit Nederland. Verschillende verfhouten kwamen uit Latijns-Amerika, cochenille kwam uit Mexico, Guatemala en van de Canarische eilanden, korstmossen kwamen van de Canarische eilanden, kurkuma uit India en indigo uit – onder andere – het zuiden van de Verenigde Staten van Amerika, Indonesië en Suriname. [3] In de recepten worden ook kleurstoffen uit Europa gebruikt, zoals galnoten en meekrap, maar een groot deel kwam van ver.

Kleurstoffen en het antropoceen

Door de huidige klimaatcrisis ontstaan er nieuwe vragen aan de geschiedenis. Hoe was de relatie tussen mens en natuur in het verleden? Welke impact hadden mensen op landschappen, op de natuur? We weten niet precies waar de Tilburgse fabrieken hun kleurstoffen vandaan haalden en hoe die handel in kleurstoffen verliep. De invloed van het telen en winnen van kleurstoffen in de landen van herkomst op mens en natuur in de negentiende eeuw is weinig onderzocht. [4]

Afbeelding van een werkplaats voor het verven van textiel. In: C. Boot, De verwer, of volledige beschrijving van al hetgene, wat, zoo in de bereiding als in het gebruik der onderscheidene hoofd en gemengde kleuren maar eenigszins tot deze kunst betrekking heeft (Dordrecht 1820)

Kunnen we de verhalen over de Tilburgse textielindustrie aanvullen vanuit het perspectief op mens en natuur aan de andere kant van de oceaan, daar waar de kleurstoffen vandaan kwamen? Als we onderzoeken en beschrijven, zoals we in Tilburg gaan doen met een ‘citizen science’-onderzoek, dragen we bij aan het besef dat de wereld in de negentiende eeuw in hoge mate verbonden was. [5] Het zal laten zien dat de invloed van de Tilburgse textielindustrie niet alleen lokaal was. Dit is een nieuw en verrijkend inzicht, omdat de geschiedenis van de Tilburgse textielindustrie tot nu toe beschreven is vanuit het perspectief van de arbeiders en de fabrikanten in Tilburg. Het onderzoek naar kleurstoffen uit de negentiende eeuw opent de deur naar de hele wereld en toont de complexe relaties tussen mensen hier en daar en tussen mens en natuur. Kleurstoffen geven ‘kleur’ aan de geschiedenis.

Vanaf april 2022 zal in het TextielMuseum de tentoonstelling ‘Kleurstof’ te zien zijn. Het citizen science project Verfreceptenboeken is onderdeel van de publieksactiviteiten bij de tentoonstelling, waaronder een TextielTuin, een verfatelier, een openingsweekend en educatieve activiteiten. Houd de website van het TextielMuseum in de gaten voor meer nieuws. https://textielmuseum.nl/tentoonstellingen/kleurstof/ https://textielmuseum.nl/

Voetnoten

[1] ‘Rethinking History in the Anthropocene’, onderdeel van de ‘Special meeting of the History of knowledge seminar series’ aan de Universiteit Utrecht op 11 februari 2021 en de workshop ‘Inventing the Anthropocene’, georganiseerd door het Descartes Centre for the History and Philosophy of the Sciences and the Humanities, op 8 december 2020. [2] Mor Lumbroso en Samar Khan, ‘How can historians become authors of the future?’ Shells and pebbles: Interesting finds on the shores of the history of science, 18 april 2021. https://www.shellsandpebbles.com/2021/04/18/how-can-historians-become-authors-of-the-future/, laatst geraadpleegd op 11 oktober 2021. [3] Dominique Cardon, Natural Dyes: Sources, Tradition, Technology and Science (Londen 2007). [4] Er verschijnen steeds meer nieuwe studies hierover, zoals: C. M. Salinas, ‘Mexican Cochineal, Local Technologies and the Rise of Global Trade from the Sixteenth to the Nineteenth Centuries’ in M.P. Garcia, & L.D. Sousa, Global History and New Polycentric Approaches: Europe, Asia and the Americas in a World Network System (Singapore 2018) 255-274. [5] Zie https://textielmuseum.nl/verfreceptenboeken-kleur-geven-aan-de-geschiedenis/.

Over de auteur

Jantiene van Elk is bibliothecaris bij het TextielMuseum sinds 2005. Zij is verantwoordelijk voor meer dan 20.000 boeken, een uitgebreide collectie manuscripten, stalenboeken, tijdschriften en documentatie over textieltechniek, industriële cultuur, textielkunst en -vormgeving. Van Elk publiceert regelmatig over de collectie, in het bijzonder over stalenboeken.

Jantiene van Elk, ‘Kleurstoffen voor textiel. Kleur geven aan de geschiedenis – een reflectie van een museumprofessional’, Locus – Tijdschrift voor Cultuurwetenschappen 25 (2022). https://edu.nl/gq3tk

This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.