‘Maakt u los van ‘t geen u kwelt / Doch waar Artis prijs op stelt’. Het verzamelen en tonen van exotische natuur te Artis, 1838-1938

Het zou ‘de studerende jongelingschap tot bijzonder nut’ zijn en de hoofdstad ‘geen gering Sierraad’ verstrekken. Niet alleen ‘de voortgang in kennis en beschaving, maar ook de toenemende bloei van onzen handel en scheepvaart’ zouden benadrukt en geuit worden. Naast wetenschappelijke aspiraties, waren ook de aan de koopmansgeest en handelssuccessen ontleende burgerlijke en nationale trots en internationale concurrentie belangrijke drijfveren voor de oprichting. Die nationale trots werd benadrukt door directe steun van het koningshuis te zoeken, terwijl de Zoological Society financiële steun vond onder geïnteresseerden.

De koning reageerde enthousiast, maar vanwege protest van burgermeester Willem Daniël Cramer (1788-1857) tegen het huisvesten van gevaarlijke dieren in de stad en de zoektocht naar een geschikte locatie, duurde het nog een aantal jaar voor de droom van ‘de drie W’s’ in vervulling ging. Op 1 mei 1838 werd het Zoölogisch Genootschap Natura Artis Magistra officieel opgericht en haar tuin geopend, op een perceel in de Plantagebuurt. De volledige naam wordt vanuit het Latijn vertaald als ‘De natuur is de leermeesteres van kunst en wetenschap’. In de volksmond werd dit al snel afgekort tot ‘Artis’. [4] De missie luidde:

Aan dieren bezat Artis bij oprichting vogels en aapjes, een visotter (die destijds in Nederland nog veel voorkwam) en een ‘Surinaams boskatje’ – waarschijnlijk een ocelot of een margay. Ter vergroting van de collectie liet Westerman zijn oog vallen op het ‘reizende beestenspul’ van Cornelis van Aken, een mobiele dierencollectie die langs de Europese steden trok en het midden hield tussen een menagerie, een circus en een markt voor verzamelaars. Na onderhandelingen die een jaar in beslag namen werd de stoet overgenomen voor meer dan dertigduizend gulden, destijds een reusachtig bedrag. Ter vergelijking: de gemiddelde arbeider verdiende per jaar driehonderdvijftig gulden. De nieuwe bewoners van Artis, met name de ‘echten Koninklijken Ceilonschen Olifant’ Jack, trokken veel bekijks en maakten van Artis een dierentuin van formaat. [5]

Zowel de tuin als het ledental bleven in de daarop volgende decennia groeien. Artis raakte verbonden met Amsterdam. Over het algemeen wordt aangenomen dat veel leden niet naar Artis kwamen vanuit wetenschappelijke interesse, maar vanwege de prestige van het instituut. De dierentuin fungeerde als ontmoetingsplek, een decor waarin geflaneerd en geconverseerd werd. [6] Lidmaatschap was een statussymbool. Dit gegeven wordt treffend geïllustreerd in Multatuli’s Max Havelaar (1860): Batavus Droogstoppel profileert zich als welgestelde Amsterdamse burger door zijn Artis-lidmaatschap ter sprake te brengen. [7]

Het ledenbestand bevatte veel koloniale bewindsleden, scheepsgezagvoerders en leden van binnen- en buitenlandse vorstenhuizen. In het eerste Artis-jaarboekje (1852) zijn naast de Nederlandse koning als beschermheer bijvoorbeeld koning Otto van Griekenland (r.1832-1862) en de Zweedse kroonprins K.L. Eugenius (1865-1947) te vinden. In dat van 1855 vinden we J.F.W. van Nes (1795-1873), vicepresident van de Raad van Nederlands-Indië, en C.F. Pahud (1803-1873), minister van Koloniën.

Voor de groei van de collectie was het genootschap afhankelijk van deze leden en hun netwerken, met name die in Nederlands-Indië en West-Indië. In 1852 deed dichter en penningmeester T.J. Kerkhoven (1789-1857) een poëtische oproep aan de leden:

Edellieden, koloniale machthebbers en zeelui gaven hier gehoor aan: vanuit de Nederlandse koloniën werden dieren naar Amsterdam gebracht. Het gros van de soorten in Artis kwam uit het huidige Indonesië, Nieuw-Guinea en Suriname. De leden en hun schenkingen werden genoteerd in de jaarboekjes. Helaas zijn slechts de naam van de schenker en de geleverde dieren vermeld. Het achterhalen van de achtergrond van al deze personen zou een onderzoeksproject op zich zijn. Enkele voorbeelden: A.J. Duymaer van Twist (1809-1887), van 1851 tot 1856 gouverneur-generaal van Nederlands-Indië, verrijkte de collectie in 1855 met de babirussa (hertenzwijn) en J.C. van der Hucht (1832-1888), handelsagent te Batavia, met zowel een orang-oetan als een kasuaris. [9] Kapitein C.J. Houtkooper bracht in 1872 met zijn schip Suriname een halsbandpekari (een zwijn dat voorkomt in Zuid- en Midden-Amerika) en ara’s mee; kapitein B.S. van der Meij kwam in hetzelfde jaar vanuit de Oost met het schip Galilei met een aap aanzetten. [10]

Ook in de eerste helft van de twintigste eeuw werd het dierenbestand van Artis nog grotendeels bepaald door de koloniale bezittingen. In 1910 schonk J.C. Baggelaar te Tak-Tak, een Hollandsche nederzetting op Nieuw-Guinea, een mierenegel. [11] Artis ontving ook veel dieren die als relatiegeschenk voor het vorstenhuis bedoeld waren, waardoor Artis onderdeel was van koloniale machtsverhoudingen en de internationale politiek. De enorme orang-oetan Sultan was in 1913 bijvoorbeeld een cadeau van de sultan van Sumatra, en de olifant Bringing, die van 1900 tot 1930 in Artis leefde, een cadeau van de sultan van Asahan. [12]

In 1888 bestond het genootschap vijftig jaar. Deze mijlpaal werd gevierd met de opening van een etnografisch museum voor culturele artefacten. De verzameling ‘kleeding, wapening, leefwijze en godsdienst der Oost-Aziatische volken’ kwam op soortgelijke wijze tot stand als de opbouw van de dierencollectie. In het Etnografisch Museum waren meer dan elfduizend objecten te vinden, voornamelijk afkomstig van Java. Dit eiland werd volgens C.M. Pleyte, Indonesiëdeskundige en conservator van het Museum, gezien als ‘Het meest belangrijke onzer Oost-Indische bezittingen’. [13] Het bestuderen van de volkeren die daar woonden hoorde bij het leren over natuur. Vanuit de West-Europese visie behoorden, naast het landschap, de planten en de dieren, ook niet-westerse culturen daartoe. In de gids van het museum schreef Pleyte over ‘de Natuurmensch’. [14]

In contemporaine literatuur was er veel aandacht voor het nut dat de natuur – dieren, maar ook planten en grondstoffen – voor het westen had en werd de koppeling tussen wetenschap en praktische toepassingen gemaakt. Johannes van der Beke (Wandelingen in de tuinen van het Koninklijk Zoölogisch Genootschap Natura Artis Magistra, 1855) hoopt het ‘nut en strekking van dieren’ aan de lezer bij te brengen en wijst de lezer op zowel bruikbare als negatieve kenmerken van de in Artis vertegenwoordigde soorten. [15] Ook J.E. Rombouts (1843-1913) vertelt in zijn publicatie Artis: kijkjes in den dierentuin (1888), uitgegeven ter ere van het vijftigjarig bestaan van de dierentuin, bij het behandelen van dieren over ‘het nut dat zij verschaffen en de schade die zij aanrichtten’. Hij ontkende zelfs dat de natuur enige intrinsieke waarde had: ‘Wij leven niet meer in een tijd van twijfelachtig nut.’ [16] Rombouts beschreef in detail hoe gevaarlijke dieren het beste konden worden gejaagd. Dieren werden gevreesd, bewonderd, of veracht, of werden pas gewaardeerd wanneer ze de mens enig nut hadden bewezen. De tuin van het genootschap was in die zin zowel een mooie als een instructieve plek.

De huisvesting droeg daar aan bij. De gebouwen verwezen op architectonisch vlak naar de bouwstijl van het land van herkomst van de dieren. Dierentuinen stonden vaak vol met tempels en pagodes. Door middel van bijvoorbeeld het Minangkabausehuis (1915) maakten Artis-bezoekers niet alleen kennis met de Aziatische hoefdieren waarvoor het bedoeld was, maar ook met de bevolking van Nederlands-Indië. Het huis was gebaseerd op de woningen van het Minangkabauenvolk, uit de hooglanden van Sumatra. De gebouwen stond niet in dienst van hun bewoners, in tegenstelling tot hedendaagse dierentuinconstructies – het was eerder zo dat de dieren als attributen dienden. De gebouwen hadden een even curieuze status als de dieren: ze schiepen een romantische sfeer en benadrukten de verhoudingen tussen het imperialistische centrum en de koloniale periferie. Zowel natuur als cultuur waren vertegenwoordigd in het Minangkabausehuis. [17]

Uit de wens om alles ‘van ’t Oost en Westerstrand’ te etaleren in Amsterdam blijkt duidelijk Van der Beke’s patriottisme, dat direct verbonden is aan de koloniën. Hij probeerde de aandacht van de bezoekers hier specifiek op te richten. In het Artis-jaarboekje van 1857 wordt getreurd over de sterfte van een dier dat ‘den trots onzer natie gestreeld heeft’. [19]

In de tuin van de Zoological Society of London waren gedurende de negentiende en vroege twintigste eeuw veel soorten uit India te zien: onder andere Aziatische olifanten, pantserneushoorns, Bengaalse tijgers, gavialen, Maleise beren en lippenberen. [20] De Antwerpse Zoo gold begin twintigste eeuw als een ‘een ambassade van ons koloniaal dierenbestand’ vanwege de dieren die er vanuit de Congo heen gebracht werden, zoals de pas kort daarvoor door de westerse wetenschap ontdekte okapi. [21] Op een vergelijkbare wijze was de collectie van Artis een weerspiegeling van de overzeese bezittingen van Nederland, met hoofdzakelijk dieren uit Nederlands-Indië en Suriname. Het tonen van exotische en gevaarlijke dieren liet zien hoe ver de vingers van het imperialisme zich uitstrekten en hoe stevig zij de wereld in hun greep hielden. Zij fungeerden als markeerstenen van het ‘anders-zijn’ van de wilde natuur. [22]

Er is al eerder geschreven over hoe musea, monumenten en wereldtentoonstellingen gezien kunnen worden als fysieke manifestaties van koloniale macht. [23] De dierentuin is ook een symbool van de wens tot controle over de natuur van een kolonie, én een bewijsstuk van de prestaties van een koloniale mogendheid. En hoewel de zoölogische genootschappen als som der delen veel meer zijn dan alleen maar een zichtbare uiting van nationale trots, waarin de opkomende burgerij, ontwikkelende wetenschap en natievorming onder koninklijke patronage en kolonialisme allemaal een rol speelden, waren al deze aspecten van de Nederlandse samenleving verbonden met het kolonialisme.

De huidige doelstellingen en praktijken van het instituut, dat zich gedurende de twintigste eeuw is gaan wijden aan natuurbesef en conservatie, staan ver af van dit verleden. Waar in de negentiende eeuw werd gedacht dat dieren ons schade berokkenden en ze haast als plaag werden gezien, is iedereen zich inmiddels bewust van de schade die de mens de natuur toebrengt. De rollen zijn nu omgedraaid: dieren zijn niet langer meer een ‘bedreiging’, maar ‘bedreigd’.

Musea zijn volop bezig met hun koloniale verleden, en ook botanische tuinen en natuurhistorische musea tonen steeds meer belangstelling voor hun eigen geschiedenis. Het is logisch om Artis, als een van de oudste dierentuinen ter wereld, ook op deze manier te benaderen. Inhoudelijk moet dit verleden bestudeerd, besproken en geherdefinieerd worden, zodat ook de hedendaagse dierentuin in de toekomst waarde zal hebben.

Een reflectie op het verleden zou niet zozeer moeten draaien om de praktijk van de dierentuin, maar om het koloniale gedachtenerfgoed. De meeste mensen die in Artis lopen hebben er namelijk geen idee van dat de dierentuin nu iets heel anders is dan honderdtachtig jaar geleden. Door dit verleden in de informatievoorziening op te nemen, kan bij de bezoekers voor lering en reflectie gezorgd worden. Een verandering van het dierentuinjargon zou daarbij aansluiten: termen als ‘in gevangenschap’ en ‘de collectie’ sluiten niet meer aan bij de hedendaagse situatie, omdat ze verwijzen naar een verleden van objectivering, en dienen vervangen te worden door ‘onder menselijke zorg’ en ‘de dieren die hier leven’. Bovenal zou aandacht van collega-historici een aanwinst zijn, want er is (enkele algemene studies uitgezonderd) nog opvallend weinig geschreven over Artis en andere zoölogische genootschappen vanuit dit perspectief. En dat is zonde, want de geschiedenis van dierentuinen is bijzonder rijk en veelzijdig.