De biografie als ‘corrupt genre’

De biografie A.Roland Holst van Jan van der Vegt, die in 2000 verscheen, was een ruim 700 pagina’s lange kroniek van avontuurtjes met vrouwen en uitgebreide exposés omtrent intieme ongemakken als puisten aan des dichters kont. Nieuwe inzichten in Roland Holsts poëzie leverde het boek niet op. De paradoxale situatie was zelfs dat Van der Vegts biografie destijds achterelkaar twee herdrukken kreeg, op een moment dat de eigen bundels van de dichter alleen nog slechts sporadisch antiquarisch verkrijgbaar waren. De tragiek van Roland Holst is sowieso, dat hij al snel na zijn dood razendsnel verwerd van dichtersprins tot bron van particuliere anekdotes en welbeschouwd nogal belegen petite histoire. De biograaf kan een sluipmoordenaar zijn.

Pas enkele jaren na de biografie verschenen Roland Holtsts Verzamelde gedichten (ere wie er toekomt: de bijna 1000 pagina’s poëzie werden bezorgd en verantwoord door biograaf Jan van der Vegt). Maar op de voorflap werd de dichter meteen weer getypeerd als ‘onuitputtelijke bron van bon mots’ en ‘levensgenieter’. Dat is reuze jammer want Roland Holsts poëzie is namelijk zoveel interessanter. Natuurlijk is hij de dichter van op het oog uitgekauwde symbolen als de Meeuw, de Zee, de Mysterieuze Vrouw – alles met Hoofdletters. Maar hem wordt zoveel tekortgedaan als je de ‘Vrouw’, bijvoorbeeld, louter ziet als incarnatie van een van de talloze vrouwspersonen met wie de dichter het bed (of zijn divan) deelde, of de ‘Zee’ reduceert tot een stukje kust tussen Egmond aan Zee en Camperduin. Een niet-biografische lectuur openbaart een veel abstractere en weidsere poëzie. Geef de metafoor zijn rechten terug en dan zie je ineens waarvan je eigenlijk getuige bent in Roland Holsts poëzie: een onzekere verkenning van het onbekende; het verslag van een echec, namelijk dat van de levenslange onmogelijkheid om het niet-representeerbare te representeren.

Veel biografieën zijn overigens technisch en inhoudelijk uitstekend – neem bij voorbeeld de fraaie indrukwekkende dubbelbiografie van Liesbeth Leijnse over de gezusters Cécile en Elsa de Jong van Beek en Donk, waarover Lizet Duyvendak schrijft in haar bijdrage aan dit dossier. Of de mooie biografie van van Bart Slijper over J.C. Bloem. Wat die laatste betreft is ook mij uiteraard niets menselijks vreemd. Naar mijn persoonlijke smaak is J.C. Bloem een van de meest overschatte dichters van de twintigste eeuw, en als je dan in een goed gedocumenteerde biografie kunt lezen dat het ook een buitengewone lapzwans en onaangenaam mens was, dan geniet je daar natuurlijk extra van. Maar ook mijn privégenoegen leidt eigenlijk naar de principiële vraag: waarom zouden wij allerlei privaats en particuliers van dichters en schrijvers eigenlijk moeten weten? Wat voegt het toe aan hun poëzie of proza? Wat leert het ons voor relevants over dat werk, dat we niet met nauwkeurig lezen zelf kunnen vinden? In alle nuance ben ik geneigd voorzichtig te zeggen: heel weinig.

En ik ben zo vrij te veronderstellen dat ik me, als ik de vraag naar de literair-wetenschappelijke relevantie van de schrijversbiografie beantwoord met: ‘vrijwel geen’, in het goede gezelschap bevind van Van der Vegt zelf. In Vierspan werpt ook hij de kwestie van het nut van de biografie weliswaar op, maar zijn antwoord is ronduit vaag. Eerst somt hij – als reactie op de vraag ‘waarom wil je een biografie schrijven?’ – bijna een hele pagina lang allerlei mogelijke antwoorden op, om uiteindelijk tot de conclusie te komen:

Ik heb op een jezuïetenschool gezeten, dus ik kan een dergelijk casuïstisch antwoord uiteraard wel waarderen. Maar door diezelfde opleiding herken ik een drogreden als ik er een zie. Ik kan dit geen fundamentele – laat staan literairwetenschappelijke – rechtvaardiging van het fenomeen biografie vinden. Aan de wetenschappelijke status van de biografie wijdt Van der Vegt verderop nog slechts welgeteld drie zinnen, waarvan er twee retorische vragen zijn.

Typerend is hier misschien wel de ironische toon, die ook nog eens gereserveerd is. Het zal geen toeval zijn dat Van der Vegt spreekt over ‘de wetenschappelijke mogelijkheden’. Terwijl hier toch het nodige over te zeggen valt.

Een van de meest besproken schrijversbiografieën van de afgelopen tijd is zonder twijfel Lucebert: biografie van Wim Hazeu. Met name Luceberts gedrag tijdens de Duitse bezetting is onderwerp van discussie geworden, nadat de biograaf tegen het einde van het onderzoek voor zijn boek de beschikking kreeg over brieven van Lucebert waaruit een antisemitische en pro-Duitse gezindheid spreekt. Bij een dergelijk brisant onderwerp wreekt zich het gebrek aan wetenschappelijke traditie op het gebied van de biografie. De gang van zaken rond de brieven is namelijk bepaald onbevredigend. Niet alleen vanwege de interpretatie ervan: kennelijk wijken de brieven in kwestie af van wat Lucebert verder in die tijd epistolair produceerde, anders zou het immers geen opzienbarende vondst zijn. Maar in hoeverre is dat afwijkende niet juist – om wat voor reden ook – afwijkend, en geen regel? Als Lucebert inderdaad een hardcore-antisemiet was, waarom zou hij die opvatting dan beperken tot één correspondentiepartner? [14] In het licht van de wetenschappelijkheid is vooral onbevredigend dat Hazeu als enige de brieven in kwestie heeft kunnen raadplegen, waarna ze door de betrokken familie weer achter slot en grendel geborgen werden. Ik wil absoluut niet suggereren dat Hazeu feitelijkheden uit Luceberts brieven verdraaid zou hebben, maar zijn interpretatie van de brieven, de context van de bewuste citaten (zowel kwalitatief als kwantitatief) zijn niet controleerbaar voor lezers en mede-onderzoekers. Ideaal zou natuurlijk geweest zijn als Hazeu vóór afronding en publicatie van zijn onderzoek een editie van de brieven in een van onze wetenschappelijke tijdschriften had gepubliceerd.

Hoe vreemd het discours van de schrijversbiografie kan zijn, toont een andere casus, namelijk de curieuze discussie tussen Willem Otterspeer, auteur van de tweedelige biografie van W.F. Hermans, en Jan Gielkens, onderzoeker bij het W.F. Hermans-instituut. Gielkens heeft de biograaf bij meerdere gelegenheden gewezen op tal van feitelijke onjuistheden, slordige bronvermeldingen en oncontroleerbare citaten. In een overzichtsartikel over de tekortkomingen van de Hermans-biografie schrijft Gielkens ten overvloede:

De reactie van Otterspeer op Gielkens feitelijke correcties is merkwaardig, maar tevens tekenend over hoe er nog vaak over biografieën gedacht wordt. Hij ontkent of erkent de gesignaleerde fouten niet, maar geeft een geheel andere uitleg.

Door zich als creatief (literair) schrijver te presenteren ontwijkt Otterspeer elke discussie over feitelijke onjuistheden of andere miskleunen. De vraag stelt zich daarbij natuurlijk wel waarom de schrijver Otterspeer desondanks de moeite neemt om in zijn boek als verantwoording annotaties en een literatuurlijst op te nemen. Intussen is de framing van zijn eigen biograafschap wel aan het slagen. Onlangs publiceerde Otterspeer een ‘echte’ roman, handelend over de biograaf van een bekende schrijver. Zijn eigen lotgevallen zijn in elk geval zodanig herkenbaar dat zijn Leidse collega-hoogleraar Jaap Goedegebuure in een recensie van het boek, aan Otterspeers aanvaring met de Hermans-deskundigen een laatdunkend bijzinnetje wijdt: de biograaf kreeg ‘het flink aan de stok met een kleine kring van slippendragers en wierookbranders die Hermans veel beter dachten te begrijpen dan de door hen benoemde biograaf (...)’. [17] Het lijkt me veelzeggend dat een emeritus-hoogleraar neerlandistiek een serieus en feitelijk debat over de kwaliteiten van een biografie in zo’n bijzinnetje afdoet.

Hebben we het tot hier over de technische vraag van wat een biografie is, Van der Vegt ontwijkt in zijn boek als het aankomt op de biografie als wetenschap ook een gerechtvaardigde, meer wetenschapsfilosofische vraag. Bij de schrijversbiografie ligt naar mijn mening het grootste struikelblok in de pretentie dat je door het leven van de schrijver te kennen iets zou kunnen toevoegen aan strekking, inhoud of interpretatie van zijn werk.

En uiteraard kun je niet als wetmatigheid zeggen dat dat consequent niet zo is. Als een dichter in een gedicht de woorden ‘scheerbalk’, ‘den’, ‘herft’ en ‘merkel’ gebruikt dan kun je die terugvinden op Google als termen uit de Rijn- en binnenvaart en daarbij kan het biografische gegeven dat een dichter een dergelijke schippersachtergrond heeft als extra argument bij je interpretatie gelden. Maar zo specifiek en toegepast op het werk is de arbeid van de biograaf veelal niet.

Schrijversbiografieën zijn te vaak vergaarbakken van weetjes, van massa’s feiten en gebeurtenissen die helemaal niets van doen hebben met het literaire leven van de biografeling. Typerend lijkt me dat Van der Vegt in zijn genoemde opsomming van mogelijke redenen om een biografie te schrijven slechts heel terloops noemt: tonen ‘wat zijn rol is in het ingewikkelde spel van “het literaire leven” en “de literatuur”’. [18]

Mij lijkt dat, als je een schrijversbiografie relevant wilt maken, dát nu bij uitstek de enige plaats is waar een biografie wetenschappelijke meerwaarde kan hebben. Ik heb niet voor niets tot nu toe steeds zo nadrukkelijk over de schrijvers- (of kunstenaars-) biografie gesproken. Het spreekt vanzelf dat de biografie van een politicus, een militair, een bestuurder – kortom van iedere persoon van wie het handelen rechtstreeks maatschappelijk effect heeft – zijn relevantie ontleent aan de maatschappelijke invloed van zijn biografeling.

Ik ben geneigd de rechtstreekse maatschappelijke invloed van dichters en schrijvers – uitzonderingen daargelaten – als behoorlijk betrekkelijk in te schatten. Behalve dan in termen van hun literair functioneren en daar denk ik dat er voor de schrijversbiografie ook een echt literairwetenschappelijk perspectief wenkt. Hier sluit de biografie – of in elk geval een vorm van biografische beschrijving en analyse – onverwacht toch weer aan bij een tamelijk recente trend in de literatuurwetenschap.

Sinds een jaar of tien maakt in het vakgebied het posture-onderzoek opgang, geïnspireerd door twee boeken van de Franstalig-Zwitserse literatuurwetenschapper Jerôme Meizoz. In Postures littéraires. Mises en scène modernes de l’auteur uit 2007 en La Fabrique des singularités. Postures littéraires II uit 2011 geeft Meizoz de bouwstenen voor een nieuwe vorm van onderzoek naar schrijvers, namelijk naar de wijze waarop zij zich als schrijver manifesteren.

Met deze toch literatuur-sociologische benadering treedt hij in de voetsporen van de eerdergenoemde Bourdieu, maar gaat veel minder dan laatstgenoemde uit van een autonoom literair veld. Meizoz gebruikt het begrip posture om de wisselwerking aan te geven tussen de werking van het literaire veld enerzijds en de singulariteit van de individuele auteur anderzijds. Van groot belang daarbij is de rol die zogenaamde niet-discursieve elementen zoals portretten, foto’s of film spelen in het proces van representatie (en zelf-representatie) van een auteur.

Dit posture van de auteur werkt naar twee kanten toe. Enerzijds is er de autorepresentatie, dat is van de auteur zelf, anderzijds de heterorepresentatie: hoe krijgt de auteursrepresentatie vorm in alle denkbare media? Analyse van die wisselwerking is cruciaal om het publiek functioneren van een auteur in kaart te brengen. En uiteraard spelen hier biografische facetten een rol. Tegelijkertijd is duidelijk dat de biograaf hier niet de gebruikelijke één op één verhouding tussen literatuur en persoon mag veronderstellen.

Een handzaam onderscheid geeft hier de Franse literatuurwetenschapper Dominique Maingeneau. Hij postuleert in zijn Le Discours littéraire uit 2004 drie vormen waarin een schrijver zich manifesteert. Allereerst is er de personne: daarmee bedoelt Maingeneau de schrijver als privépersoon, het burgerlid van de samenleving, de man of vrouw zoals hij of zij ingeschreven staat bij de Burgerlijke Stand. Dan onderscheidt Maingeneau de inscripteur, dat wil zeggen: de schrijver als de persoon die de tekst schreef en alle tekstinterne beslissingen heeft gemaakt. Welk perspectief kies ik in deze roman; wie neem ik als hoofdpersoon etc.? Ten slotte noemt Maingeneau de écrivain, laten we zeggen: de schrijver als schrijver, maar nu in zijn of haar hoedanigheid van actor op het literaire veld met daarbij alles inbegrepen wat dit betekent voor zijn publieke verschijning. [20]

Waarmee we via deze systematische rubricering meteen ook weer terug zijn bij Meizoz en zijn insteek van posture. Het vermeende innerlijk leven van de schrijver doet er hier welbeschouwd niet zoveel toe. En dat lijkt me goed: dat is toch uiteindelijk de interesse van de voyeur, van de buurvrouw over het tuinhek, de intellectuele variant van RTL Boulevard. Kunnen we, dit alles overziend, dus stellen dat, zoals de Luikse hoogleraar Erik Spinoy het ooit formuleerde, de biografie een ‘corrupt genre’ is? [21] Nee. Het genre is niet corrupt in de zin dat er mensen (biografen) met hun biografieën welbewust met slechte bedoelingen proberen om hun lezers te bedriegen, misleiden, te bedonderen. Dat is apert niet het geval. Onze biografen doen veelal zeer consciëntieus hun werk. Maar wetenschappelijke distantie, systematiek, een metapositie en een gevoel voor relevantie ontbreekt nogal eens.

Om concreet af te sluiten. Relevant dunkt mij een studie naar het posture van Roland Holst: in welke mate werd dat bewust en onbewust gecreëerd – wie en wat droegen eraan bij, met welk belang? Waarom was hij tussen 1945 en 1975 de onbetwiste Prins der Dichters, welke beeldvorming speelde een rol en waarom? Wat is bij Roland Holst de verhouding tussen personne, inscripteur en écrivain, en wat was hun onderlinge relatie die resulteerde in zijn posture? Ik kan mij vergissen – en daar lijkt me de discussie interessant te worden – maar die door mij genoemde kwesties zijn misschien minder sappig, maar allicht misschien wel een heel klein beetje wetenschappelijk relevanter dan het juiste aantal steenpuisten op het achterste van de Prins der Dichters.

Jos Joosten is hoogleraar Nederlandse letterkunde aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Zijn onderzoek richt zich op literaire kritiek in Nederland en Vlaanderen en hedendaagse literatuur. Onlangs verscheen van hem de biografie De verdeelde mens. Jan Walravens (1920-1965): schrijver, ijkpunt, avantgardist (2018).