Ik bespreek nu hoe Sass zijn visie op schizofrenie als hyperreflexiviteit onderbouwt en op parallellen met het modernisme in de kunst, literatuur en filosofie wijst. Daarbij volg ik de opbouw van het boek, waarin hij begint met hoofdstukken over lichte vormen van schizofrenie, om via een deel over cognitieve, perceptuele en talige vervreemding te eindigen met een bespreking van psychoses.

De ‘Stimmung’ Bij lichte vormen van schizofrenie is er sprake van een beginnend gevoel van vervreemding: de wereld verliest haar vertrouwdheid, wat gepaard gaat met een gevoel dat kan wisselen tussen angst en gefascineerde opwinding. [7] De werkelijkheid is vervormd: het bekende voelt vreemd, terwijl het onbekende vertrouwd kan aanvoelen. Soms is er sprake van een gevoel van fragmentatie waarbij alles uit losse en onsamenhangende onderdelen lijkt te bestaan, zoals bij een patiënte die haar moeder zag als tanden, neus, ogen, etc. in plaats van als een persoon. [8] In de psychiatrie wordt voor deze gemoedstoestand wel het (aan Nietzsche ontleende) begrip Stimmung gebruikt. Er is nog geen sprake van wanen, hallucinaties of psychoses, maar van een toestand van onrust die een voorbode van ernstigere verschijnselen kan vormen. Een persoon in de Stimmung heeft veelal de neiging om zich, in een reactie op de als vreemd en vaak ook beklemmend ervaren wereld, volledig in zichzelf terug te trekken en sociale contacten uit de weg te gaan. Tegelijk kan een dergelijke terugtrekking weer haar eigen problemen met zich meebrengen in de vorm van een vervreemding van jezelf. Wie maar lang genoeg in de spiegel staart, bekruipt op een bepaald moment het gevoel naar een vreemde te kijken. Kenmerkend voor de Stimmung is dat bewustzijn en reflexiviteit niet verlaagd, maar juist verhoogd zijn: de persoon zit in zijn hoofd.

Hier vinden we een eerste parallel met de modernistische waarnemer: denk bijvoorbeeld aan Roquentin, de hoofdpersoon in Jean-Paul Sartres roman La Nausée, die de normale werkelijkheid voelt afbrokkelen in de beroemde passage waarin hij naar een eikenboom staart; aan de vreemde en beklemmende atmosfeer in de schilderijen van Giorgio de Chirico; of aan de vervreemding bij de personages in de romans van Samuel Beckett, zoals de verwarde en in zichzelf gekeerde Watt die lijdt aan slapeloosheid, hyperbewustzijn en een extreme aandacht voor details. Een hyperreflexiviteit in combinatie met het terugtrekken uit de wereld vinden we bijvoorbeeld ook bij Franz Kafka, waar K. als een vreemde in een absurde wereld ronddwaalt; bij Viriginia Woolf, waar in romans als The Waves en To the Lighthouse sprake is van een extreme innerlijkheid; of bij Charles Baudelaire, die op zijn spleen reageert met een afstandelijk en superieur estheticisme.

Perceptuele, cognitieve en talige verstoringen Na de Stimmung bespreekt Sass in een aantal hoofdstukken enkele kenmerken van zwaardere vormen van schizofrenie. [9] Daarbij richt hij zich vooral op perceptuele, cognitieve en talige verstoringen. Wat daarbij opvalt is de grote heterogeniteit van deze verstoringen, die kunnen variëren van een overabstracte, conceptuele manier van reageren tot juist een overmatige gerichtheid op concrete details. Een voorbeeld daarvan vormen de categoriseringsvragen waarbij een patiënt het verband tussen voorwerpen moet aangeven. Een schizofrene persoon kan dan bijvoorbeeld van een tafel en stoel zeggen dat het ‘objecten in het universum’ zijn (een heel abstract antwoord), in plaats van dat het meubels zijn; of van een schroevendraaier, tang en hamer dat het ‘zilverkleurige objecten’ zijn (een overdreven concreet antwoord), in plaats van dat het gereedschap is. Een ander voorbeeld vormt de rorschachtest, waarin een schizofrene patiënt een zeer abstract antwoord kan geven, zoals dat hij in een bepaalde inktvlek ‘moederschap’ of ‘democratie’ verbeeld ziet; of juist een heel concreet en gedetailleerd antwoord zoals ‘dikke niet-verbonden druppels aan de rand van de tekening (...) het verschil in kleur van de druppels kan er op duiden dat de inkt geleidelijk opraakte’. [10]

Heel interessant is ook wat Sass schrijft over de schizofrene omgang met taal. Opnieuw herkennen we de combinatie van het heel concrete (de materialiteit en klank) en het heel abstracte (concepten, associaties). Beide zien we in het antwoord van een patiënt die werd gevraagd naar de kleur van een schip op een afbeelding: ‘Looks like clay. Sounds like gray. Take you on a roll in the hay. Hay day. May day. Help.’ [11] Kenmerkend voor het taalgebruik van de schizofrene persoon is dat er vaak sprake lijkt te zijn van een privétaal waarbij de normale communicatieve, sociale functie van taal naar de achtergrond verdwijnt. Dit andere taalgebruik heeft echter volgens Sass niets te maken met regressie of hersenbeschadiging (de traditionele verklaringen): veeleer is er sprake van een soort ‘stijlverschil’. Het taalgebruik van de schizofrene persoon is vaak complex en zelfreflexief, rijk aan betekenissen, abstracties en associaties en op een bepaalde manier erg speels.

Ook hier ziet Sass tal van parallellen met het (post)modernisme. In de ‘concrete poëzie’ van dichters als Stéphane Mallarmé en Paul van Ostaijen (denk aan het bekende gedicht Boem paukeslag) is er bijzondere aandacht voor de materialiteit van de taal en haar klanken en grafische vormen. Het is de taal zélf waar het om draait, niet langer de gedachten en gevoelens van de dichter. Het fenomeen van privéwerelden waarin taal zijn normale communicatieve functie verliest, is duidelijk herkenbaar bij modernistische dichters als T.S. Eliot, Rainer Maria Rilke en Arthur Rimbaud, die nieuwe talen en eigen uitdrukkingsvormen zoeken.

Een andere ontwikkeling waarin het extreem concrete en extreem abstracte gecombineerd worden, zien we bij de eindeloze taalspelletjes en associaties in het postmodernisme. Denk bijvoorbeeld aan Jacques Derrida, die de materialiteit en ambiguïteit van de talige betekenaars benadrukt en in wiens taalfilosofie elke intentie tot betekenisgeving prompt gerelativeerd en geproblematiseerd wordt en ieder woord letterlijk of figuurlijk tussen aanhalingstekens wordt geplaatst. Taal verwijst naar taal en niet naar een externe werkelijkheid. Net als bij schizofrenie is hier sprake van een afkering van de sociale en communicatieve functie van taal. Sass trekt een parallel tussen de hyperreflexieve ‘waanzin’ van de schizofrenie en die van deconstructiefilosofie: beide verliezen zich in hun hersenspinsels en raken het contact met de dagelijkse realiteit kwijt. [12]

Psychoses In de laatste hoofdstukken bespreekt Sass de zwaarste vormen van schizofrenie: die waarbij er sprake is van psychotisch gedrag. [13] Een psychose wordt gekenmerkt door een extreme vervreemding van de werkelijkheid en de eigen identiteit. Een psychotische persoon kan volkomen bizarre dingen ervaren en zeggen, zoals ‘de gedachten worden uit mijn hoofd gezogen door een frenologische stofzuiger’ of ‘240 Benedictijner monniken sprongen plots in mijn hoofd om daar ten onder te gaan’. [14] In een psychose worden handelingen, wil en bewustzijn vaak ervaren als aangedreven van buitenaf. Patiënten spreken bijvoorbeeld over een ‘influencing machine’ die hen bestuurt of zeggen dat ze zich voelen ‘als een personage in een cartoon’, of ze horen stemmen die becommentariëren wat ze doen en opdrachten geven. [15] Maar ook hier is de situatie vol paradoxen. Want naast het gevoel machteloos te zijn en bestuurd te worden, kan er evengoed sprake zijn van megalomane gevoelens van almacht: een patiënt beweerde dat hij het weer kon besturen met zijn gedachten en een ander ondertekende zijn brieven met ‘Het Begin en Einde van de Wereld’. [16] Vaak verdwijnt de grens tussen zelf en wereld. Een patiënt zei bijvoorbeeld dat hij niet meer wist hoeveel van zijn geest nog in hemzelf was en hoeveel in anderen, en een ander weigerde om zijn pillen te slikken omdat ze dan de hele wereld zou doorslikken. [17]

Van oudsher wordt een psychose als de irrationele uiting van een zieke geest gezien, waarbij die ziekte is veroorzaakt door een breindefect of door een regressie naar een infantiele toestand. Volgens Sass daarentegen is een psychose geen manifestatie van een tekort aan rationaliteit en zelfbewustzijn, maar juist van een teveel daarvan: een hyperreflexief zelfbewustzijn en een obsessieve introspectie hebben uiteindelijk zodanig vervreemdend gewerkt dat er een psychotische toestand is ontstaan. Sass noemt het zelfbewustzijn van de schizofrene persoon ‘panoptisch’: men voelt zich voortdurend (als in een panopticon) bekeken en beoordeeld, zowel door anderen als door zichzelf, en probeert zich daartoe te verhouden. [18] Veel vreemde gedragingen van de psychotische patiënt kunnen volgens Sass worden gezien als pogingen om te ontsnappen aan het onophoudelijk oordelende oog. [19]

Zeer verrassend is nu de parallel die Sass trekt tussen de ontwikkeling van de westerse moderne en postmoderne filosofie en die van een schizofrene persoon. In de westerse wereld heeft vanaf René Descartes via Immanuel Kant en Johann Gottlieb Fichte tot de twintigste eeuw een wending naar binnen plaatsgevonden, een wending die het cogito en de subjectiviteit van de mens centraal stelde. Het westerse zelf werd dat van het autonome subject. Deze ontwikkeling werd dus gekenmerkt door een steeds prominentere positie voor het ik en een steeds grotere nadruk op het denken en bewustzijn. Totdat dit subjectdenken zichzelf uiteindelijk opblies in de postmoderne filosofie, die alles dat met het zelf te maken heeft problematiseerde en relativeerde: de eigen identiteit, het onderscheid tussen het subjectieve en objectieve, de rol van taal als medium om gedeelde betekenissen uit te wisselen, enzovoorts. Volgens Sass doet deze ontwikkeling sterk denken aan die van een schizofrene persoon die via de Stimmung en de fase van perceptuele en talige verstoringen uiteindelijk in een psychose terechtkomt. Niet voor niets sprak Bertrand Russell over de filosofie van Fichte als ‘a kind of insanity’ en is de postmoderne filosofie door sommigen als ‘fashionable nonsense’ getypeerd. [20]