In 2021 is aan de Hogeschool Arnhem Nijmegen (HAN) vanuit het lectoraat Ethiek van Verbinding met Mensen met een Verstandelijke Beperking, het Zintuigenlabo opgericht, in samenwerking met de STERKplaats Nijmegen (een opleiding voor ervaringsdeskundigen met een verstandelijke beperking). Het doel van dit Zintuigenlabo is om toegankelijke onderzoeksmethoden te ontwerpen met een divers team: studenten, docenten, onderzoekers, zorgprofessionals, een sociaal ontwer-per en ervaringsdeskundigen met een (verstandelijke) beperking. De eerste stap in dit proces was om ruimte te geven aan andere, minder talige vormen van uitwisseling om zo meer inzicht te krijgen in hoe verschillende mensen zich uitdrukken.

Als onderdeel van onze zoektocht naar transdisciplinaire, universele onderzoeksmethoden (Serge-ant, 2021), openden we een voor iedereen toegankelijke ‘probeerruimte’. Deze vorm van samen-werken gaat niet uit van het idee dat de dominante groep (de academisch geschoolde onderzoe-kers zonder verstandelijke beperking) de ‘ander’ (de onderzoeker met een verstandelijke beper-king) meeneemt door de onderzoeksmethoden ‘inclusief’ te maken (Sergeant, 2021: 148). In plaats daarvan is het de bedoeling om een nieuwe ruimte te openen, een tussenruimte (Twaalf-hoven, 2020) waarin verschillende vormen van kennis en ervaring gelijkwaardig zijn. Samen ver-kenden we onbekend terrein en ontwierpen we creatieve onderzoeksmethoden en ervaringen. Vervolgens namen we de nieuwe methoden die we in het Zintuigenlabo ontwikkelden mee de praktijk in, om ze te testen met zorgprofessionals, zorgontvangers en andere onderzoekers. Het doel hiervan was om erachter te komen hoe toegankelijk deze methoden waren, en welke erva-ringen en inzichten ze opleverden.

Al tijdens een voorbespreking van het Zintuigenlabo kwamen we tot ons eerste inzicht, vanuit een botsing van onze diverse achtergronden. Twee ervaringsdeskundigen, de sociaal ontwerper, een onderzoeker en een zorgprofessional deelden hun ideeën. De sociaal ontwerper, onderzoeker en zorgprofessional schreven en tekenden op een groot vel. Plots werd het stil. Een van de ervarings-deskundigen nam het woord: ‘Ik klap dicht als jullie schrijven. We doen het toch samen? Weet je hoe veel er al over mij opgeschreven is in rapporten, zonder dat ik daar invloed op had of dat mijn perspectief werd beschreven?’ Dit voorbeeld toont hoe de onderzoeker, de sociaal ontwerper en de zorgprofessional uitgingen van hun eigen, onbewuste opvattingen. Ze maakten aantekeningen en tekenden wat er werd gedeeld om dit te onthouden en op een later moment te kunnen inter-preteren, zonder zich te realiseren wat dit met iedereen deed. Ze benaderden de situatie onbe-wust vanuit het abled zijn.

Ableism is een complex geheel van (onbewuste) opvattingen, houdingen en gedragingen met be-trekking tot een ‘normaal’ werkend lichaam en een ‘normaal’ werkende geest (Campbell, 2009; Ladau 2021), waarbij mensen met beperkingen worden gemarginaliseerd en ‘onzichtbare’ (disabled) anderen worden (Campbell, 2009; McRuer, 2006). Ableism is zo diepgeworteld in de maat-schappij dat de ervaringen van mensen met een beperking vaak over het hoofd worden gezien (Fricker 2007). Daarom vinden wij het belangrijk om dit in onze onderzoeksgroep zichtbaar en be-spreekbaar te maken, én om samen te zoeken naar nieuwe, gelijkwaardige manieren van sa-menwerken, waarin disabilities worden erkend en diversiteit wordt gewaardeerd.

Die voorbespreking van het Zintuigenlabo was even ongemakkelijk als waardevol in het proces van zoeken naar nieuwe manieren van samenwerken in onderzoek. In onze onderzoeksgroep gaan we uit van een sociaal responsieve benadering om in complexe sociale vraagstukken positieve sociale verandering teweeg te brengen. Deze benadering is een voorbeeld van een participatieve onder-zoeksaanpak die is ontstaan in de designwereld (Gamman & Thorpe, 2011; Thorpe & Gamman, 2011). Om mechanismen van in- en uitsluiting te doorbreken, moet je problemen niet alleen van-uit het bevoorrechte valide perspectief bekijken, maar met iedereen. Het uitwisselen van zintuig-lijke ervaringen kan een manier zijn om gelijkwaardigheid te bevorderen en wederzijds begrip te vergroten, en het kan mensen helpen zich te verdiepen in elkaars belevingswereld. We ervaren de wereld tenslotte in eerste instantie door onze zintuigen. Het cognitieve komt daarna. Wat als we dit als uitgangspunt nemen in onderzoek?

In dit artikel vertellen we meer over het Zintuigenlabo en onze werkwijze vanuit Socially ResponsiVe Design (SRVD). We gebruiken alle zintuigen om ableism in onderzoek te ontmantelen en om al struikelend nieuwe, voor iedereen toegankelijke onderzoeksmethoden te ontwikkelen. Er be-staat geen vast recept voor toegankelijk onderzoek. De crux is dat je dat samen zoekt, ervaart, maakt, vormt en ontdekt. Niet weten is hier een belangrijk onderdeel van. Ook gaan we in dit arti-kel in op onze sleutels voor een toegankelijk ontwerpproces: 1: een sensitief sociaal proces als voorwaarde voor een goed product; 2: probeerruimte scheppen; 3: samen vliegen in het donker met onbekende eindbestemming en 4: aanstekelijk optimisme en bondgenootschap.

Voordat je verder leest, willen we je uitnodigen om een filmpje bekijken en/of luisteren met een korte introductie van het Zintuigenlabo: https://www.han.nl/projecten/2022/zintuigenlabo/

Na enkele jaren oefenen (Heessels et al., 2019; Van Asselt-Goverts et al., 2017), zetten wij in dit artikel uiteen hoe sociaal responsief werken ons heeft geholpen bij het ontwerpen van meer toegankelijke, creatieve onderzoeksmethoden. Sociaal responsief werken is een aanpak uit de designwereld waarbij maatschappelijke vraagstukken samen met betrokkenen worden onderzocht (Gamman & Thorpe, 2011; Thorpe & Gamman, 2011). In ons geval betekent dit dat we voor elk project een nieuw onderzoeksteam samenstellen om zo een groep mensen bij elkaar te brengen met verschillende perspectieven op het sociale vraagstuk waar het om draait. Bij een onderzoek binnen de gehandicaptenzorg maken bijvoorbeeld naasten, begeleiders, zorgontvangers en beleidsmakers deel uit van het onderzoeksteam.

Bij maatschappelijke vraagstukken spelen vaak meerdere, soms tegenstrijdige belangen. Ook zijn er meerdere ‘juiste’ antwoorden, afhankelijk van de context en het perspectief van de betrokkenen. De sociaal ontwerper-onderzoeker, antropoloog-onderzoeker en ervaringsdeskundig onderzoeker faciliteren een groepsproces in het team door het sociale vraagstuk op een toegankelijke manier onderzoekbaar te maken. We verkennen alternatieve manieren van uitwisselen, aanvullend op de meer verbaal georiënteerde methoden die we al kennen. We doen dit door het vraagstuk zintuiglijk ervaarbaar te maken, door binnen en buiten de oorspronkelijke context van het vraagstuk te denken, en door alle deelnemers met hun kennis en ervaringen ruimte in te laten nemen in het groepsproces. Samen creëren we een sociale beweging door het vraagstuk te verkennen in een mini-maatschappij – het onderzoeksteam als veilige plek – om vervolgens samen deelbare ervaringen, handvatten en methoden te ontwerpen waarmee je anderen in de bredere maatschappij in beweging kunt brengen (Bourriaud, 1998; Davies & Parrinder, 2006).

In dit artikel lichten we vier uitgangspunten toe, voortkomend uit de sociaal responsieve ontwerppraktijk en SRVD-onderwijs (Gamman & Thorpe, 2011; Thorpe & Gamman, 2011; Raein et al., 2013). Deze uitgangspunten zijn onze sleutels geweest voor de samenwerking in het Zintuigenlabo.

Ons doel, het ontwikkelen van transdisciplinaire onderzoeksmethoden, valt of staat bij een veilig, vrijuit botsend en plezierig sociaal proces. Er wordt tegenwoordig steeds meer onderzoek gedaan samen met de mensen die baat zouden kunnen hebben bij de uitkomst. Maar het betrekken van deze groepen is niet voldoende om de systematische en (onbewuste) uitsluiting van mensen met een verstandelijke beperking op te lossen. Om tokenisme in het onderzoeksproces te voorkomen (Walmsley, 2004, 2014), is het belangrijk om de manier waarop je samenwerkt toe te lichten en daar gedurende het proces op te reflecteren, en om de samenwerking gezamenlijk vorm te blijven geven.

Door samen met de groep een nieuwe ruimte te openen waar je gezamenlijk, per samenstelling en per vraag, de regels en werkwijzen bepaalt, creëer je een effectief sociaal-ontwerpproces. Dit is nodig om de bestaande hiërarchieën tussen mensen – in hun rollen als student, docent, onder-zoeker, zorgprofessional en ervaringsdeskundige – te kunnen doorbreken. Het proces in de groep loopt dus in zekere zin parallel aan een breder maatschappelijk proces. Als team doen we aller-eerst onderzoek bij onszelf: hoe reageren wij op dit vraagstuk? Door het onderzoeken van de soci-ale interacties binnen de groep, zoals die eerste botsing die we in de inleiding beschreven, kunnen we gezamenlijk gevoeligheden die breder in de maatschappij/organisatie/context van het vraag-stuk spelen doorgronden. Deelnemers moeten zich dus veilig voelen om vrijuit te delen hoe ze zichzelf en elkaar zien. Binnen de sociaal responsieve werkwijze ontmoeten de verschillende per-spectieven rondom een vraagstuk elkaar en heeft elk perspectief een gelijkwaardige plek.

Samen open je een ruimte die je kunt vergelijken met wat Meininger (2013) ‘heterotopia’ noemt: ontmoetingsplekken waar wetenschappelijke kennis, praktijkkennis en ervaringskennis samen ko-men, en waar alle drie even belangrijk zijn (Sergeant, 2021). Het is cruciaal dat iedereen in staat gesteld wordt om op diens eigen manier bij te dragen (Beernink, 2015). Wanneer verschillende uitings- en ervaringsvormen worden aangeboden, worden mensen vanuit verschillende krachten aangesproken en kan er op verschillende manieren worden gewerkt aan het onderzoeken van een vraagstuk. Het is dan ook niet alleen belangrijk om verschillende mensen te betrekken in een ont-werpproces, maar ook om verschillende manieren van uitdrukken de ruimte te geven en gelijk te waarderen. In ons werk hebben de zintuigen hierbij een centrale rol gespeeld. Veel van de uit-drukkingsvormen in onderzoek zijn verbaal en cognitief, en gaan daarmee voorbij aan de zintuigen die we ook allemaal gebruiken: tast, horen, proeven, ruiken, zien, evenwichtszin (vestibulair) en waarneming van het lijf (proprioceptie en interoceptie).

Het delen van zintuigelijke ervaringen, door middel van verhalen, samen eten, bewegen, vertra-gen en elkaar ontmoeten, is op twee manieren een belangrijke bron in het Zintuigenlabo. Het brengt sociale verbinding in het team, en doordat we onze zintuigen allemaal anders ervaren, komen we tot nieuwe inzichten rondom onderzoeksvragen. Op basis van deze inzichten ontwer-pen we vervolgens sociale ervaringen om anderen buiten onze projecten in dit proces mee te ne-men.

Binnen het project ‘In Goeden Doen’ hebben we het Zintuigenlabo ingezet om samen toegankelij-ke handvatten voor morele reflectie in de gehandicaptenzorg te ontwikkelen. Hiertoe hebben we onder andere ervaringen ontworpen die mensen in staat stellen te reflecteren met meer dan woorden alleen. Een van de sociale zintuiglijke ervaringen die we ontwierpen voor dit project is ‘Een warm welkom’. Deze oefening nodigt mensen uit om in plaats van meteen ter zake te komen in een overleg, eerst te landen bij zichzelf en in de groep door samen in stilte een aardbei te proe-ven, waarbij de smaak, reuk en tast worden geprikkeld.

Daarna worden deelnemers uitgenodigd om te delen hoe dit voor ze was en hoe ze de rest van het overleg ingaan. Deze oefening bracht meer dan eens een gesprek op gang over het idee dat verwelkomen een sociaal proces van zoeken en afstemmen is, waarin iedereen iets anders nodig heeft en waar we in de waan van alledag vaak aan voorbijgaan. Wat gastvrijheid is voor mij, is dat niet vanzelfsprekend voor een ander (Sergeant et al., 2020). Door op een gezamenlijke zoek-tocht te gaan naar gastvrijheid vanuit de zintuiglijke beleving, verwelkom en verhelder je als di-verse onderzoeksgroep verschillende perspectieven en uitingsvormen. ‘Een warm welkom’ biedt een manier om dit te doen, maar je kunt als team bijvoorbeeld ook uitkomen bij een wandeling om de zintuigen te prikkelen en ruimte te creëren voor verschillende verhalen en perspectieven.

Afb. 2: Proefoefening ‘Een warm welkom’ (door Sanneke Duijf).

Om breed gedragen eindproducten te ontwikkelen in een onderzoek, is het van belang om verschillende ideeën uit te proberen en om via experimenten en mislukkingen tot nieuwe benaderingen en waardevolle leeropbrengsten te komen (Raein et al., 2013; Thorpe & Gamman, 2011). We noemen dit in het Zintuigenlabo ook wel de probeerruimte. Een probeerruimte is in feite een sociaal groepsproces waarin kwetsbaarheid en uitproberen verwelkomd worden om ruimte te maken voor nieuwe mogelijkheden en ideeën. Daar hoort ook bij dat de verschillende perspectieven in een groep mogen schuren. Samen maak je ruimte voor het onderzoeken van deze verschillen en botsingen, in de overtuiging dat daar de leerwinst zit. Ongemak betekent vaak dat iets wat we onbewust niet willen zien naar boven komt. Om te voorkomen dat bestaande machtsrelaties onbewust worden gerepliceerd, is het noodzakelijk om hier voortdurend op te reflecteren en moeten alle deelnemers zich bewust worden van hun eigen privileges (Chappell, 2000; Dorozenko et al., 2016; Walmsley, 2004). Daarom is het bij transdisciplinaire samenwerking bijvoorbeeld van belang om stil te staan bij onbewuste mechanismen van uitsluiting. Durf je die te (h)erkennen? Als je bij het onderzoeken van een vraagstuk deze mechanismen met een diverse groep betrokkenen deelt, bespreekt en expliciet maakt, kunnen ingesleten patronen ook daadwerkelijk veranderen en plaatsmaken voor nieuwe inzichten, werkwijzen en houdingen.

Botsingen verwelkomen, en ze in een veilige probeerruimte onderzoeken dus. Terugkijkend zegt de ervaringsdeskundig onderzoeker over het voorbeeld in de inleiding: