Viva Roma! in Luik. Europese kunstenaars en hun verbeelding van de eeuwige stad

Over het leven en de artistieke verwerking van het verblijf in Rome door buitenlandse kunstenaars was de afgelopen maanden de boeiende expositie Viva Roma! te zien in museum La Boverie in Luik; het bezoek aan die tentoonstelling vormde de aanleiding voor deze bijdrage. De direct aan de Maas gelegen Boverie is gevestigd in het enige gebouw – een palais - dat resteert van de grote wereldtentoonstelling in Luik in 1905. Het werd het afgelopen decennium opgeknapt en uitgebreid met een grote moderne aanbouw. Via een nieuwe loopbrug over de Maas werd het museum verbonden met het spectaculaire, glazen station van Luik-Guillemins van Santiago Calatrava uit 2009. Het station is een van de architectonische hoogstandjes die in Luik de afgelopen decennia werden gebouwd om de stad een betere uitstraling te geven na de lange sociaaleconomische crisis als gevolg van mijn- en fabriekssluitingen. Twee jaar geleden (2016) werden de Luikse kunstmusea in de Boverie ondergebracht. De instelling werkt sindsdien intensief samen met het Louvre in Parijs, waardoor de komst van topkunst naar de Maasstad is gewaarborgd.

Viva Roma! was een omvangrijke en mooi ingerichte tentoonstelling die vooral schilderijen omvatte van Belgische en Franse kunstenaars die in de 19de eeuw in Rome verbleven. De grote inbreng van het Louvre en andere Franse musea is daar ongetwijfeld debet aan geweest, maar er werden ook stukken geleend van musea uit andere landen, tot in Amerika (Getty Museum) toe. Enigszins vreemd, zeker voor Nederlandse bezoekers, is dat er nauwelijks werk van Nederlandse kunstenaars was te zien, dit ondanks het feit dat landgenoten in vroegere eeuwen ook in groten getale in Rome verbleven. Ook valt het op dat tentoonstelling en catalogus in het Frans en Engels zijn uitgevoerd, en dus niet in het Nederlands. En dat terwijl ons zuidelijke buurland in de meerderheid toch Nederlandstalig is en het museum nadrukkelijk mikt op bezoek van Nederlandse en Vlaamse kunstliefhebbers.

Hoewel het niet allemaal artistieke hoogtepunten betrof, stonden de 170 schilderijen, tekeningen en beelden garant voor uren kijkplezier en vanwege de topografische thema’s was het voor moderne Rome-reizigers vaak een feest van de herkenning. Het oude, monumentale Rome is ondanks alle moderne ingrepen immers nog steeds intact. Negentiende-eeuwse reisgidsen, stadsplattegronden, gravures en andere oude documentatie over Rome als cultureel reisdoel, maakten de expositie nog interessanter omdat ze zorgden voor een stevige cultuurhistorische inbedding van het onderwerp.

Tegen het einde van de 19de eeuw taande de aantrekkingskracht van Rome onder kunstenaars. Dit viel min of meer samen met de opkomst van de moderne kunst in met name Parijs vanaf 1850. De interesse in de klassieke traditie en academische principes werd minder en Rome raakte rond 1900 uit de gratie, overigens minder voor beeldhouwers (Epple!) dan voor schilders. Ook de kunstopleidingen verlegden geleidelijk hun focus van het klassieke schoonheidsideaal naar de ‘echte wereld’. De moderne kunstenaar creëerde voortaan zelf zijn artistieke normen. Dat proces versnelde na 1900 nog. Rome werd eerst vervangen door Parijs als centrum van de (moderne) kunst en na 1945 door New York.

Nog recenter zoeken jonge kunstenaars als gevolg van de globalisering hun inspiratiebronnen in de wijde wereld ver buiten Europa. Ze bezoeken Afrika en Azië, waar geheel andere kunstnormen heersen dan in Europa. De Prix de Rome, de aanmoedigingsprijs die in diverse landen, waaronder Nederland, al eeuwen wordt uitgereikt aan getalenteerde studenten, kan nu vaak ook ingevuld worden met het bezoeken van andere landen en plaatsen, Rome is niet meer ‘verplicht’.

Vastgesteld kan worden dat de eeuwige stad tegenwoordig gedevalueerd is tot het doel van een korte stedentrip; ‘sightseeing Rome’ is onderdeel geworden van het moderne, haastige massatoerisme. Maar wat zo’n trip oplevert? Alleen voor (aanstaande) kunst- en cultuurhistorici is het nog een ‘must’… steeds opnieuw inspirerend en uitdagend.

Als laatste maken we nog een kort uitstapje naar Noord-Nederland. Een interessante tegenhanger van Viva Roma! was De Romantiek in het Noorden, een omvangrijke expositie die een half jaar geleden te zien was in het Groninger Museum. Daar hing romantische kunst – voornamelijk landschappen uit de 19de eeuw - uit Duitsland, Nederland, Engeland en de Scandinavische landen. Sommige exposanten in Groningen hadden een gespleten verhouding tot de klassieken en daarmee tot de min of meer verplichte studiereis naar Rome. Bekend is de afwijzende houding van de Duitse schilder Casper David Friedrich (1774 - 1840), het ultieme voorbeeld van de romantische kunstenaar. Niemand minder dan Goethe had voor diens artistieke doorbraak gezorgd, maar dezelfde Goethe wees later de mystieke, dreigende landschappen van Friedrich resoluut af. Beide kunstenaars hadden totaal verschillende opvattingen over aard en wezen van de natuur. Anders dan Goethe had Friedrich niets met het geïdealiseerde Italiaanse landschap en hij weigerde dan ook consequent om de excursie naar Goethe’s favoriete stad te maken. De mens is bij Friedrich niet de hoogste vorm van schoonheid en de intellectuele bekroning van de schepping, zoals bij de klassieken, maar een nietig en hulpeloos wezentje te midden van de sublieme natuur.

Ook de Franse romanticus Eugêne Delacroix (niet te zien in Groningen) weigerde de Italië-reis te maken; hij ging veel liever naar Noord-Afrika om inspiratie op te doen dan zich te laven aan Rafael of de Apollo van Belvedère. De Deense landschapsschilder Christoffer Eckersberg daarentegen ging weer wel naar Rome en liet zich in zijn latere werk in sterke mate beïnvloeden door alles wat hij in Italië had gezien. Ook de Nederlander Abraham Teerlink trok in 1809 naar Rome waar hij tot aan zijn dood in 1857 zou blijven wonen. Hij maakte en verkocht er met veel succes zijn toegankelijke, italianiserende landschappen. Tenslotte was in Groningen werk te zien van de Engelsman J.M. Turner, naast Friedrich de andere grote Europese romanticus. Turner bezocht Rome twee keer om vervolgens naar Engeland terug te keren en daar met zijn getormenteerde, mistige landschappen tot grote roem te komen. ‘Klassieke schoonheid’ zoeken we bij hem echter tevergeefs.

‘Rome’ was kortom voor de Noord-Europese romantici zowel voedster als splijtzwam. De opmars en dominantie van het modernisme van de twintigste eeuw is in veel opzichten het verhaal van een categorie kunst(enaar) die geen band meer (wilde) hebben met het klassieke erfgoed. Exit Rome.

L. Robert, Jong meisje uit Sorrento met een tamboerijn, 1824, olieverf/doek, 89x74 cm, Musée d'Art et d'Histoire Neuchâtel

• W. Bergé en M. Trappeniers, Heimwee naar de Klassieken. De beelden van Mathieu Kessels en zijn tijdgenoten, Uitgeverij Waanders, cat ’s Hertogenbosch 1994.
• A. Blühm e.a., De Romantiek in het Noorden. Van Friedrich tot Turner, WBooks, cat. Groningen 2018.
• J. Dijkstra, 100 jaar Prix de Rome 1884-1984, Amsterdam 1985.
• W. Hofmann, Caspar David Friedrich, Verlag C.H. Beck, München 2005.
• J. W. von Goethe, Italienische Reise, oorspr. uitgave 1816.
• V. Pomarede en J. Margat, Viva Roma! Artists and the trip to Rome, Snoeck uitgevers, Cat. Luik, 2018.
• Zapperi, Roberto, 'Morire a Roma: Goethe e il figlio August', in: Studi Germanici n.s./1, 2012.

* Voor Goethe moet het erg wrang zijn geweest wat gebeurde met zijn enige in leven gebleven zoon August. Die bezocht op dringend advies van zijn vader Rome in 1830 en overleed aldaar aan overmatig alcoholgebruik. Goethe sr. vernam dat pas twee weken later. August was toen al in Rome op het protestantse kerkhof begraven. Zijn vader zou niet herstellen van deze klap en overleed twee jaar later.