Studeren binnen ongebaande paden

Een paar maanden geleden las Anna het hierboven genoemde boek Misschien moet je iets lager mikken, van Milio van de Kamp. Toen besefte ze dat ze zelf eerstegeneratiestudent was. Dat verklaart veel voor haar.

Voor Anna gaf de ontdekking dat ze eerstegeneratiestudent was herkenning. Ze ging lezen over klassenmigratie: het bewegen van de ene sociaal-economische klasse naar de andere. [10] Ze ontdekte dat ze zelf klassenmigrant was en dat er veel eerstegeneratiestudenten zijn die gevoelens van angst en onrust ervaren tijdens hun studie. In Nederland schrijft onder andere Lennette Schuijt over klassenmigratie, in het boek Transklasse: leven in twee werelden (2023). Volgens haar eist de overgang van de ene sociale klasse naar de andere een psychologische tol. Vanbuiten kunnen sociale stijgers het toonbeeld van succes zijn, terwijl ze vanbinnen verscheurd worden door schaamte over hun afkomst, onzekerheid over hun plek in hun nieuwe milieu, en angst om van de maatschappelijke ladder te vallen. Om het verleden en heden met elkaar te verzoenen, is soms een lang proces van zelfacceptatie nodig.

Voor Anna vormt vooral het gebrek aan voorbeeldfiguren een belemmering tijdens haar studie.

Het vinden van een stage was hierdoor moeilijk voor Anna. Hoewel ze al meerdere stages had gelopen tijdens haar mbo- en hbo-opleidingen, vond ze het lastig om er een te vinden op de universiteit.

Ook Jord noemt het gebrek aan voorbeeldfiguren.

De kans op studieuitval is groter wanneer studenten minder terug kunnen vallen op hun sociale netwerk tijdens hun studie. [11] Dit is een van de redenen waarom meerdere universiteiten initiatieven zijn gestart om eerstegeneratiestudenten in contact te brengen met rolmodellen, die vaak zelf ook eerstegeneratiestudent zijn geweest.

Voor de eerstegeneratiestudenten die ik sprak, was het geen vanzelfsprekendheid om te gaan studeren. Anna ziet een duidelijk verschil tussen haar belevingswereld en gedrag en dat van haar medestudenten aan de universiteit.

Eerstegeneratiestudenten voelen zich vaker niet thuis op de universiteit dan ‘traditionele’ studenten. Uit een studie van Jolien Dopmeijer, onderzoeker aan het Trimbos-instituut, blijkt dat een sense of belonging op de universiteit de kans op slagen verhoogt en beschermt tegen burn-out, angst en depressie. [12] Wanneer studenten zich veilig voelen en een gevoel van verbondenheid met hun medestudenten ervaren, zijn ze gemotiveerder en is hun mentale welzijn beter. [13] Eerstegeneratiestudenten die zich niet thuis voelen op de universiteit kunnen dan ook kwetsbaarder zijn voor mentale en emotionele klachten.

Het wisselen van studies komt vaker voor onder eerstegeneratiestudenten. [14] Carlos begon met een studie scheikunde, maar stopte na het eerste jaar. Hij had veel last van angst. ‘Ik ging toen naar een psycholoog, die me vertelde dat het klonk alsof ik burn-outklachten ervaarde. Maar ik ben daar nooit mee gediagnosticeerd. Ik wist ook niet zo goed wat een burn-out was.’

Nadat hij stopte met scheikunde en begon aan een studie sociologie, ging het beter. Zijn studieresultaten zijn goed en hij helpt veel medestudenten met het schrijven van hun essays en scripties. Toch vindt hij het schrijven van zijn eigen scriptie moeilijk. ‘Ik heb veel angst over het schrijven van m’n scriptie, waardoor ik soms niet kan werken. En ik ben heel moe. Ik heb het idee dat iedereen denkt dat ik het wel red, ook omdat mijn studieresultaten zo goed zijn. Maar het bezorgt me wel veel stress.’

Carlos noemt wat hij ervaart zelf skin-deep resilience. Dit houdt in dat een individu er op het eerste gezicht succesvol uit kan zien wat betreft gedrag en resultaten, maar innerlijk de effecten merkt van de drang om te presteren. Dit kan zich uiten in zware stress en zelfs een hoge mate van celveroudering. [15] Carlos geeft aan dat hij niet terecht kan bij zijn ouders voor ondersteuning en dat hij weinig handvatten heeft meegekregen om te praten over zijn mentale gezondheid, wat het wellicht moeilijker maakt om met stress om te gaan.

De eerstegeneratiestudenten die ik sprak, lopen tegen verschillende obstakels aan. Ze ervaren angst, stress, vermoeidheid, zelftwijfel en een gevoel van niet-thuishoren. Daarnaast missen ze vaak voorbeeldfiguren die zelf aan de universiteit hebben gestudeerd. Dit sluit aan bij bestaande onderzoeken, maar er zijn ook enkele nieuwe inzichten. Zo werd het bijvoorbeeld duidelijk dat eerstegeneratiestudenten zich soms niet bewust zijn van hun positie, totdat ze zich herkennen in de verhalen van anderen, zoals bij Anna het geval was na het lezen van het boek van Milio van de Kamp. Op het gebied van psychisch en emotioneel welzijn introduceert Carlos het concept skin-deep resilience, wat een nieuw kader kan bieden met betrekking tot het welzijn van eerstegeneratiestudenten.

Deze inzichten roepen ook vragen op over de structuur van universiteiten. Is er bijvoorbeeld voldoende klassebewustzijn? Hoe kan er beter worden aangesloten bij eerstegeneratiestudenten? En hoe kunnen ze beter worden ondersteund? Op deze laatste vraag probeer ik een eerste antwoord te formuleren.

Wat kunnen universiteiten doen om eerstegeneratiestudenten te ondersteunen zodat ze zich goed voelen? Ten eerste helpt bewustwording: niet elke student neemt dezelfde bagage mee naar de universiteit. Tijdens colleges en werkgroepen kun je er dan ook niet van uitgaan dat iedereen dezelfde voorkennis heeft. Ten tweede kan het helpen om werkgroepen op te delen in kleinere groepen, zodat ook de mensen die zich niet durven uit te spreken daar de mogelijkheid toe krijgen. Ten derde is het belangrijk om een gevoel van thuis-zijn te faciliteren. De introductie- en mentorprogramma’s dragen hieraan bij door erkenning en herkenning dat eerstegeneratiestudenten niet de enige zijn die als eerste van het gezin gaan studeren. Deze steun zou niet alleen aan het begin van de studie beschikbaar moeten zijn, maar ook na het eerste jaar.

Ten vierde is het belangrijk om studenten de ruimte te bieden om een pauze te nemen als het mentaal of emotioneel slecht gaat en daar behoefte aan is. Vanuit de universiteit moet duidelijk gecommuniceerd worden dat er een profileringsfonds is, en in sommige gevallen zelfs fondsen gericht op eerstegeneratiestudenten. Daarnaast zou er hulp moeten zijn bij het aanvragen van deze fondsen, aangezien dat lastig kan zijn als een student bijvoorbeeld al in een burn-out zit. Ten slotte zou geestelijke verzorging op universiteiten naar mijn idee een aanwinst zijn. Dit wordt op vele universiteiten al aangeboden, maar nog niet op alle. Geestelijk verzorgers bieden begeleiding bij levensvragen. De gesprekken die ze met studenten voeren zijn gericht op betekenisgeving: hoe kun je omgaan met jouw specifieke belemmeringen en wat biedt jou houvast en inspiratie? Lenette Schuijt, auteur van Transklasse: leven in twee werelden (2023), beschrijft dat eerstegeneratie-zijn ook een persoonlijk proces is. Een proces van jezelf en je behoeftes leren kennen. Dit gaat niet altijd vanzelf en daarom kan extra ondersteuning van belang zijn. De geestelijk verzorger kan met eerstegeneratiestudenten het gesprek aangaan over wat het betekent eerstegeneratiestudent te zijn, en over hoe je bijvoorbeeld omgaat met eenzaamheid en vervreemding. Deze aanbevelingen zouden kunnen bijdragen aan een meer inclusieve en ondersteunende universiteitsomgeving voor eerstegeneratiestudenten, waardoor hun kans op succes en welzijn vergroot wordt. De namen van de eerstegeneratiestudenten zijn geanonimiseerd.