Identiteit en erkenning volgens Francis Fukuyama. Recensie van Identiteit. Waardigheid, ressentiment en identiteitspolitiek

De Amerikaanse socioloog en filosoof Francis Fukuyama (1952-) werd aan het einde van de vorige eeuw wereldberoemd met zijn werk The End of History and the Last Man (1992). Hierin stelde hij dat het einddoel van de geschiedenis, gedefinieerd als een wereldwijde ontwikkeling in de richting van de liberale, aan de markteconomie gebonden democratie, nabij was. Sinds die tijd heeft de wereld zich weerbarstiger getoond. In zijn onlangs in het Nederlands verschenen essay Identity. The Demand for Dignity and the Politics of Resentment (2018) formuleert Fukuyama een herbezinning op zijn ideeën in het licht van de huidige wereldpolitiek. Naar eigen zeggen heeft hij zijn grondstelling niet verlaten, maar heeft hij wel een kleine verandering in zijn denken toegelaten: de mogelijkheid dat de liberale democratie in verval kan raken. De kern van zijn betoog is de vraag naar de oorzaak van deze regressie. Het antwoord: de opkomst van collectieve vormen van identiteitspolitiek vormt de belangrijkste bedreiging voor de liberale democratie.

Om dit te kunnen verklaren schetst Fukuyama een geschiedenis van de moderne mens, geïnspireerd op Hegels analyse van de geschiedenis waarbij de strijd om erkenning de belangrijkste drijvende kracht is. [1] Daarnaast construeert hij een mensbeeld dat is gebaseerd op het Platonische begrip thymos, dat Fukuyama omschrijft als het hunkeren van mensen naar positieve oordelen over hun waarde of hun waardigheid en erkenning van die waarde.

Identiteit komt volgens Fukuyama voort uit een onderscheid tussen het innerlijke zelf en de buitenwereld. Dit innerlijke zelf is de basis van een vorm van identiteitspolitiek, waarbij individuen publieke erkenning van hun waardigheid, waarde en autonomie eisen. Volgens Fukuyama leidt deze individuele identiteitspolitiek noodzakelijkerwijs naar het moderne principe van universele gelijkwaardigheid, zoals dat is geïnstitutionaliseerd in de liberale democratie.

Maar bepaalde collectieve vormen van identiteitspolitiek kunnen de liberale staat tevens bedreigen. Fukuyama redeneert dat de mens door individualisering en door het wegvallen van religie en haar zingevings- en morele kader wordt teruggeworpen op zichzelf. Daarmee is ze op een tweesprong gekomen. Het ene pad leidt richting het liberaal individualisme en het andere richting een terugval in collectieve identiteiten als het nationalisme of gepolitiseerde godsdienst. Collectieve identiteitspolitiek gebaseerd op religie of etniciteit vormt volgens Fukuyama het voornaamste gevaar voor de liberale democratie.

Fukuyama toont zich in zijn weergave en diagnose van de menselijke geschiedenis en in zijn oplossingen een radicale verdediger van de Verlichting en van het liberale individualisme. Hij erkent schoorvoetend de noodzaak van collectiviteiten, maar wil de schadelijke vorm van identiteitspolitiek vervangen door een collectieve identiteit die gebaseerd is op Verlichtingsidealen. In samenhang daarmee wil hij een Leitkultur implementeren door middel van een nationale dienstplicht en inburgeringscursussen.