Uitgestrekt maar betrekkelijk. De netwerken van Raden Mas Noto Soeroto

Netwerken in de imperiale ruimte

Steeds meer historici hebben de aansporing van Cooper en Stoler, om kolonie en metropool in één analytisch raamwerk te plaatsen, serieus genomen. [2] Dit heeft geleid tot studies naar imperiale netwerken, die het mogelijk maken om netwerken, zoals die van Noto Soeroto, te duiden en naar waarde te schatten. In Colonial connections schrijft Zoë Laidlaw dat het onderzoeken van netwerken voor historici wel enige beperkingen kent, omdat netwerken uit het verleden lastig te traceren zijn en meestal slechts gedeeltelijk onthuld kunnen worden. [3] Maar de grootste betekenis van netwerken ligt voor historici vooral in de manier waarop zij als mechanisme bewust worden ingezet. [4]

Individuele personen, maar ook groepen mensen behoren vaak tot meer dan één netwerk. [5] Deze overlappende netwerken kunnen elkaar versterken, maar even goed kunnen er tegenstrijdige belangen in het spel zijn en ondermijnen zij elkaars sterkte of werkzaamheid. [6] De aard van de banden tussen de leden van netwerken is in geen geval uniform. Groepen van bekenden en kennissen vormen zwakke verbindingen, terwijl banden van vriendschap en verplichtingen juist tot sterke verbindingen leiden. En hoe sterker de band des te meer kans men heeft een netwerk in zijn voordeel te manipuleren. [7]

Binnen een koloniaal rijk identificeert Laidlaw een aantal categorieën netwerken, zoals de netwerken van veteranen, alumni en families, die onafhankelijk van het koloniale rijk zijn ontstaan en waarbij - ook al is er jaren geen contact - de mogelijkheid om een gunst of informatie te vragen, blijft bestaan. Netwerken die verbonden zijn met het imperialisme zelf en gebaseerd zijn op het doorgeven van informatie, zowel wetenschappelijk als politiek, vereisen meer onderhoud door middel van regelmatig briefverkeer en ontmoetingen. [8] Die brieven vormen zelf - net als kranten en publicaties - formele en informele communicatieve netwerken. Zij bieden kanalen die mensen met elkaar en met instanties verbinden, waardoor instructies, verzoeken en kennis worden uitgewisseld die informatie bevatten over eerdere successen en missers, politieke denkbeelden en persoonlijke gevoeligheden. Deze teksten bieden de mogelijkheid het historisch begrip aan te scherpen, doordat zij inzicht geven in de relaties en beweegredenen die aan gebeurtenissen en beslissingen ten grondslag liggen. [9] Zo kunnen ook levensbeschrijvingen van mensen die in de trans-imperiale ruimte wonen en reizen, inzicht bieden in de dynamiek van netwerken van kennis, macht, productie, emotie en cultuur - netwerken die de verschillende plaatsen van een koloniaal rijk met elkaar, met zijn metropool en de extra-imperiale ruimte daarbuiten verbinden. [10] Maar wanneer koloniale netwerken gezien worden als constructies met een koloniaal belang, is het eenvoudig om te vergeten dat koloniale onderdanen zelf nieuwe netwerken creëren, die op gelijke wijze de imperiale ruimte overspannen. Sommige van deze netwerken hebben een assimilerend en andere een antikoloniaal effect. [11]

Student Noto Soeroto

De basis van Raden Mas Noto Soeroto’s netwerken ligt op Java. Hij wordt in 1888 geboren in Pakoealaman, een van de vier vorstenlanden op midden Java. Noto Soeroto’s vader is geen regerend vorst geweest, maar was wel de opvoeder en regent van zijn neef, de latere Pakoe Alam VII. Noto Soeroto volgt Europees onderwijs, gaat bij een Europese familie in de kost en in de vakanties wordt hij thuis onderwezen in de wajangverhalen en de hofkronieken en hoort hij zijn vader spreken over de noodzakelijke ontwikkeling van de Javanen. [12]

Op achttienjarige leeftijd vertrekt Noto Soeroto naar Nederland. De brieven die Noto Soeroto van zijn vader ontvangt vormen niet alleen een informatief communicatienetwerk, maar hebben ook invloed op zijn sociale netwerken. Naast vaderlijke vermaningen bevatten ze de namen van personen die vanuit koloniaal Indonesië terugkeren naar Nederland en daar Noto Soeroto en zijn broers zullen opzoeken. Bovendien krijgt Noto Soeroto instructies om bij instanties en mensen langs te gaan en heeft zijn vader commentaar op wat Noto Soeroto in kranten blijkt te schrijven en met wie hij omgaat. Soms heeft dat vergaande gevolgen: wanneer in 1913 Raden Mas Ario Soerjo Soeparto (1885-1944) naar Nederland gaat en Noto Soeroto van zijn vader het verzoek krijgt hem wat op weg te helpen, ontstaat tussen hen beiden een vriendschap, die Noto Soeroto’s leven een geheel andere wending zal geven. [13]

In 1908 richten de in Nederland studerende Indonesische studenten de Indische Vereeniging (IV) op. Zij worden daarbij gesteund door mr. J.H. Abendanon (1852-1925), die eerder op Java heeft gewerkt en zich in Nederland over hen ontfermt. [14] Een aantal van de studenten is betrokken bij het tijdschrift Bandera Wolanda, zo ook Noto Soeroto van wie eerder al ingezonden stukjes in Nederlandse dagbladen zijn gepubliceerd. De onderwerpen waarover Noto Soeroto schrijft zijn divers, maar altijd legt hij een link met de noodzaak de Javanen te ontwikkelen. In 1910 wordt hij lid van het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde van Nederlands-Indië (KITLV) en verschijnt er van hem een artikel in de Bijdragen van dat instituut. [15]

Kennelijk zijn Noto Soeroto’s netwerken uitgebreider dan die van zijn medestudenten, want wanneer hij vanaf 1911 enige jaren voorzitter van de IV is, wordt er naar ‘de vele connecties van den voorzitter’ verwezen.[16] De vereniging heeft Nederlandse donateurs en een aantal van hen blijkt lid te zijn van meerdere organisaties die zich bezighouden met koloniaal Indonesië of de ontwikkeling van de bevolking, zoals het KITLV, het Algemeen Nederlandsch Verbond (ANV), de vereniging Oost en West, het Indisch Genootschap of de vereniging Onze Vloot. Dit opvallend vaak voorkomen van dezelfde namen op verschillende ledenlijsten, zal op Noto Soeroto’s netwerken van invloed zijn geweest.

Bij het vijfjarig jubileum van de IV houdt Noto Soeroto een lezing over de eendracht van Indonesië en Nederland, en wordt hem gevraagd deze lezing voor de vereniging Onze Vloot te herhalen. Dit is zijn eerste voordracht buiten de IV. Er zullen veel lezingen, maar ook optredens volgen, want op de jubileumavond hebben de studenten via Abendanon een gamelan te leen gekregen en vanaf die tijd zullen zij regelmatig feestavonden met dansvoorstellingen en gamelanmuziek opluisteren. Daaronder zijn Indische kunstavonden die door het tijdschrift Nederlandsch-Indië Oud en Nieuw, waarvan Noto Soeroto mederedacteur is, worden georganiseerd, vaak in samenwerking met plaatselijke afdelingen van de vereniging Oost en West. Regelmatig spreekt Noto Soeroto bij deze optredens over de Javaanse danskunst of literatuur en worden er gedichten van hem voorgedragen. [17]

Dichter en ondernemer

Een boekje met gedichten van de Bengaalse dichter-filosoof Rabindranath Tagore, dat Noto Soeroto van zijn vriend Soeparto krijgt, vormt de aanleiding tot zijn dichterschap. Noto Soeroto’s Nederlandstalige gedichten met hun oosterse vorm en inhoud zijn op zichzelf een vorm van imperiale ruimte. Via zijn broer worden de eerste gedichten gepubliceerd, maar Noto Soeroto realiseert zich dat het in contact staan met iemand als Frederik van Eeden, die werk van Tagore vertaalt en met wie Soeparto al langer contact heeft, van belang kan zijn. [18] Nieuwe activiteiten vragen nieuwe netwerken, maar initiëren ook nieuwe en zelfs extra-imperiale netwerken, doordat de gedichten niet alleen in andere tijdschriften verschijnen dan zijn artikelen, maar ook in diverse talen vertaald worden. Noto Soeroto wordt bovendien voorgedragen als lid van letterkundige genootschappen, die weliswaar als genootschappen geen relatie met koloniaal Indonesië hebben, maar wel leden bevatten die deze relatie wel hebben en tevens bekenden zijn van Noto Soeroto. [19]

Noto Soeroto is nog steeds student, maar zijn vriend Soeparto, met wie hij meer dan alleen de liefde voor de Javaanse cultuur deelt, keert in 1915 terug naar Java, waar hij in Solo prins Prangwedono VII en later prins Mangkoe Negoro VII wordt. Vanuit Nederland regelt Noto Soeroto allerlei zaken voor de prins, maar vraagt hem ook regelmatig om financiële steun.

In de daaropvolgende periode verandert er meer voor Noto Soeroto. In 1917 overlijdt zijn vader en het jaar daarop trouwt hij met de Nederlandse Jo Meijer (1897-1988). Na de oorlog, wanneer de verbindingen met de archipel zijn hersteld, keren veel Indonesische studenten van het eerste uur, waaronder Noto Soeroto’s broers, naar koloniaal Indonesië terug. Onder de Nederlandse donateurs van de IV vermindert bovendien het animo om bijeenkomsten van de vereniging bij te wonen en ook Indische kunstavonden worden niet meer georganiseerd. In 1920 stopt Noto Soeroto definitief met zijn studie, maar zijn netwerken binnen de universitaire wereld komen hem nog wel goed van pas wanneer hij samen met zijn vriend Louis Petit een boekhandel en uitgeverij begint. Hij schrijft in deze tijd iets minder, maar geeft wel lezingen tijdens Indische weken aan Nederlandse universiteiten en in 1923 houdt hij in het kader van een lezingenreeks over Nederland een voordracht over de Javaanse danskunst aan de Sorbonne in Parijs. [20]

In 1923 start Noto Soeroto een eigen tijdschrift, Oedaya, met als doel de wederzijdse waardering en het wederzijds begrijpen tussen Nederlanders en Indonesiërs te bevorderen. Hiermee ontstaat een nieuw netwerk, maar dit blijkt niet verenigbaar met het netwerk van de Indische Vereeniging, die inmiddels Indonesische Vereeniging is gaan heten. Met de Indonesische studenten, die na de Eerste Wereldoorlog naar Nederland zijn gekomen, is de vereniging steeds meer een politieke beweging geworden die pleit voor een onafhankelijk Indonesië. Noto Soeroto, ooit een centrale figuur binnen de vereniging, was al naar de zijlijn verdwenen, maar wordt nu uit de vereniging geroyeerd. [21]

Voor Noto Soeroto’s netwerken zal dit niet veel hebben uitgemaakt. In deze tijd lijken zijn contacten en vriendschappen met kunstenaars van de Haagsche Kunstkring belangrijker, onder andere omdat zij connecties hebben met organisaties als de Nederlandsch-Duitsche Vereeniging, een soort gezelligheidsvereniging voor de hogere standen, waar ook koningin Emma en prins Hendrik regelmatig aanwezig zijn. Via dit netwerk komt Noto Soeroto in Berlijn, waar hij bij de opening van een tentoonstelling over Javaanse kunst een rede houdt, die ongeveer gelijk is aan die in Parijs. Bovendien vormen de Haagse kunstenaars met hun bijdragen aan Oedaya een constante factor in het tijdschrift, dat daarnaast een grote diversiteit aan artikelen en advertenties kent. [22]

Een aantal rubrieken verschijnt in het Maleis en enkele artikelen zijn tweetalig, maar de meeste bijdragen worden in het Nederlands geschreven door Nederlandse, Indonesische en Surinaamse medewerkers. De inhoud van Noto Soeroto’s eigen artikelen is in de loop van tijd veranderd van opvoeding en ontwikkeling, via kunstnijverheid naar Javaanse danskunst en literatuur, met daarnaast nu ook artikelen met een meer politieke inhoud als reactie op de uitlatingen van studenten uit de Indonesische Vereeniging. Opvallend is zijn enorme belezenheid die blijkt uit de vele verwijzingen en citaten uit zowel oosterse als westerse literatuur; en wanneer over een Volkenbond gesproken wordt, blijkt hij ook dit in zijn artikelen te verwerken. Om zijn netwerken te onderhouden stuurt Noto Soeroto Oedaya, net als soms zijn gepubliceerde redevoeringen, bij gelegenheid aan verschillende mensen in Nederland en koloniaal Indonesië toe. [23]

Java

Epiloog

Ten aanzien van zijn netwerken is Noto Soeroto zelf altijd enigszins ambivalent geweest. Enerzijds lijkt hij de reikwijdte van netwerken te onderschatten als hij zich verbaast over het feit dat iedereen hem schijnt te kennen, anderzijds onderkent hij het belang van het hebben van connecties en streeft hij zeer bewust naar een uitbreiding van zijn netwerken. Desondanks moet hij ervaren dat het hebben van veel netwerken geen garantie biedt voor maatschappelijk succes. Met betrekking tot iemand als Noto Soeroto, bij wie verdraagzaamheid en samenwerking altijd hoog in het vaandel hebben gestaan, is het wel zeer ironisch, wanneer door David Lambert en Alan Lester geschreven wordt, dat het succes van iemands carrière afhangt van hoe goed zijn netwerken zijn. [37] Als er iets niet opgaat voor het leven van Noto Soeroto, is dit het wel.