Henk Manschot is emeritus-hoogleraar filosofie en ethiek, en zet zich in voor een duurzamer leven. In 2016 verscheen van hem het boek Blijf de aarde trouw. [1] Daarin stelt Manschot vast dat de ecologische crisis de mensheid dwingt om zich radicaal te bezinnen op het leven dat zij heeft geleid, en op haar modernistische wereldbeeld. De relatie van de mensen tot de aarde heeft een nieuwe oriëntatie nodig, waarin de aarde niet alleen een bron is waarover beschikt kan worden, maar waarin ook limieten worden gesteld aan het menselijk handelen. De aarde neemt in deze nieuwe oriëntatie de centrale plaats over van de mens, en daarom noemt Manschot zijn raamwerk ‘terrasofie’. [2]

Blijf de aarde trouw is een inspirerend boek om ten minste twee redenen. Het is allereerst een uiterst actueel en relevant boek, dat een filosofisch raamwerk probeert te bieden als antwoord op de huidige ecologische crisis. Manschot hanteert bovendien een nieuwe, frisse leeswijze van het werk van de filosoof Nietzsche, en specifiek van het boek Aldus sprak Zarathoestra (1885), een poëtisch werk vol aforismen en Bijbelse allusies. [3] Inhoudelijk introduceert het drie kernbegrippen uit de filosofie van Nietzsche: de ‘Übermensch’, de ‘wil tot macht’ en de ‘eeuwige wederkeer van hetzelfde’. Manschot kiest Zarathoestra als inspiratiebron voor zijn terrasofie, omdat dit volgens hem het hoofdwerk van Nietzsche is. [4]

Nietzsche heeft inderdaad Zarathoestra zijn belangrijkste werk genoemd. [5] Maar Manschot geeft het boek wel een fundamenteel nieuwe rol, namelijk als boek ‘waarin [Nietzsche] zijn visie op de aarde pas echt heeft opgetekend’. [6] De filosoof Thomas Brobjer nuanceert het beeld van Zarathoestra als Nietzsches filosofische hoofdwerk, mijns inziens terecht, door erop te wijzen dat de uitvoering vooral poëtisch en literair is. Hierdoor ontbreekt een diepgaande uitwerking van de ideeën. Die uitwerking moest komen in een later te schrijven filosofisch hoofdwerk. [7] Juist dat gebrek aan uitwerking maakt het boek misschien aantrekkelijk als inspiratiebron: er zijn vele duidingen mogelijk. Maar het doet beslist afbreuk aan de helderheid van een eventuele visie op de aarde die erin zou zijn opgetekend. Met dit argument laat milieufilosoof Martin Drenthen Zarathoestra zelfs geheel buiten beschouwing als hij Nietzsches ecofilosofie reconstrueert. [8]

De keuze voor Nietzsche als bron voor dit terrasofisch project is dus verrassend. Het ecologisch probleem in zijn huidige variant is in het werk van Nietzsche geen thema. Dus waarom gebruikt Manschot juist dit werk als bron? Zijn er goede argumenten om Nietzsche te beschouwen als een terra- of ecofilosoof?

Ecofilosofie en Nietzsche: geen vanzelfsprekende combinatie

De moderne ecofilosofie houdt zich bezig met de relatie tussen mens en milieu. Nietzsche krijgt normaal gesproken niet veel aandacht van ecofilosofen. [9] Hoewel hij een naturaliserend filosoof is, biedt hij bijvoorbeeld geen systematische uitwerking van de vraag hoe om te gaan met de natuur. Ook verwerpt hij zowel een teleologische als een metafysische opvatting van de werkelijkheid. Daarmee is hij voor velen veeleer de filosoof van het nihilisme. Dat lijkt te botsen met de intenties van de ecofilosofie die, onder andere, zoekt naar een morele status voor de natuur als ecosysteem waarin de mens leeft.

Eén van de kernvragen in de ecofilosofie is of het mogelijk is om natuur te conceptualiseren los van een menselijke waardetoekenning. Als ‘natuur’ immers geen zelfstandige morele status heeft, dan is elk gebruik ervan door de mens geoorloofd. Zonder deze status kan er eigenlijk geen ecologisch probleem bestaan: er is geen natuurlijke toestand die in zichzelf beter is dan een andere toestand van de natuur. Het filosofisch probleem in deze conceptualisering van natuur is evident: hoe kan de mens een natuur denken zonder zichzelf? Drenthen noemt dit een fundamentele nietzscheaanse paradox. Een normatieve conceptie van ‘natuur’ is onmisbaar in een ecologische ethiek. Iedere toekenning van waarden aan ‘natuur’ is echter een menselijke daad van macht over de ‘natuur’. [10]

Manschot besteedt geen aandacht aan deze fundamentele vraag in zijn boek, maar veronderstelt dat de natuur een morele status heeft. Het huidige ecologisch probleem is voor hem het startpunt: ‘De aarde blijkt één groot systeem van ecosystemen te zijn die elkaar in evenwicht houden. Het is dit evenwicht dat nu wordt bedreigd.’ [11] De terrasofie beoogt daarom een positieve relatie van de mens tot de aarde. Hiermee wijkt Manschot duidelijk af van de nietzscheaanse mens die weliswaar natuurlijk is, maar een waardevrije relatie tot die natuur heeft. Zoals Anatoli Ignatov, een politicoloog gespecialiseerd in duurzame ontwikkeling, het formuleert: ‘humans do not work on or against the environment, but with it in continuous, albeit not always harmonious, intercourse.’ [12] Nietzsche ziet de natuur als bron van overvloed; elk concept van schaarste en stress is er een waarin de natuur een norm wordt opgelegd. [13] Vanuit een dergelijk gezichtspunt zou Nietzsche het ecologisch probleem juist kunnen zien als een stimulans voor de mens. [14] Het is een situatie die de mens moet overwinnen, en dit brengt hem verder, maakt hem sterker. De status van de natuur is daarbij slechts contextueel.

Martin Drenthen wijdde zijn dissertatie aan de mogelijke bijdrage van Nietzsche aan de ecofilosofie. Zijn conclusie is dat er in Nietzsches werk geen ecologisch denksysteem aanwezig is, en dat het daarom niet gelezen moet worden als een ecologische ethiek avant la lettre. [15] Dat laatste is echter precies wat Manschot doet, als hij in Nietzsches werk juist een aanzet tot ecofilosofie meent te lezen: ‘we maken [in Zarathoestra] de geboorte mee van wat wij nu ecologische bewustwording zouden noemen.’ [16]

Manschot staat niet alleen in zijn interpretatie van Nietzsche. Zo onderkent literatuurwetenschapper en Nietzsche-kenner Adrian Del Caro Nietzsche ‘as the West’s first major diagnostician of ecological ignorance’. [17] Een centraal argument voor zowel Manschot als Del Caro is Nietzsches kritiek op de moderniteit: de mens heeft zich in toenemende mate onttrokken aan de natuur, maar is daar wel deel van, en moet zich ook als zodanig conceptualiseren, want mens-zijn betekent ook deel uitmaken van die natuur. Volgens posthumanistisch denker Nathan Snaza is het denken van Nietzsche bovendien interessant als inspiratiebron voor ecofilosofen omdat hij niet antropocentrisch denkt. [18]

Op basis van het voorgaande lijkt het voor de hand te liggen om Nietzsche niet als ecofilosoof te lezen, maar hoogstens als inspiratiebron te gebruiken voor een eigen ecofilosofie. In het grootste deel van zijn boek volgt Manschot inderdaad deze lijn, wat goed uitpakt. Maar in het eerste deel van zijn boek gaat hij toch ook op zoek naar een ecologische agenda in Zarathoestra, wat minder overtuigend is.