Misdiagnose en non-conformisme: Body Snatchers in vier variaties

In het boek wordt ook nadrukkelijk benoemd dat de infiltratie geen fysieke verschillen teweegbrengt. Het eerste personage dat tentatief als geïnfiltreerd wordt aangewezen, gepresenteerd door de lens van een vrouw die mogelijk aan het syndroom van Capgras lijdt, heeft nog steeds een chirurgisch litteken op zijn nek, zoals hij dat voor een groot deel van zijn leven had. [7] De noodzaak van psychologisch inzicht is hier duidelijk. Fysiek lijkt er niets aan de hand.

Het boek levert een eenduidige uitleg van de centrale metafoor van het verhaal, een typische Frankfurter Schule-tijdsdiagnose: de opkomst van technologie in ons leven, die onze handelingen effectiever maakt, vervreemdt ons ook van onszelf. Deze these wordt opgeworpen in hoofdstuk 5, waarin een telefonist overstapt naar een kiestelefoon. Ja, het is sneller, maar we hebben de mens, in dit geval een mens, eruit bezuinigd:

Aan deze tijdsdiagnose had de film uit 1956 geen boodschap. [9]

Wanneer de film uit 1978 een psychiatrische zelfactualisatie introduceert, zien we een soortgelijke tijdsdiagnose. Deze film verzet zich, in de persoon van de psychiater Kibner, tegen een bijna stichtelijke diagnose van de samenleving: mensen willen geen verantwoordelijkheid op zich nemen en verbreken relaties daarom te snel. Het resultaat: de mens wordt minder menselijk. Kibner ziet hier de desintegratie van maatschappelijke instituties, zoals de familie:

Deze opvatting komt overeen met een bekende verklaring voor het syndroom van Capgras, die inmiddels vervangen is door een neurologische verklaring rond hersenschade. De verklaring luidt dat degenen met dit syndroom een wensdroom verwezenlijken om afstand te nemen van een (bestaande vorm van een) relatie. Door deze misdiagnose in de mond van de psychiater te leggen, geeft de film uiting aan een miskenning van het echte probleem.

De psychiatrie is in deze film geen middel om kennis te verschaffen over de eigen psyche, maar een object van wantrouwen. De film waarschuwt voor misleidende diagnoses, die ons van de realiteit van onze situatie afleiden en maakt deze conclusie aannemelijk door van de psychiater een van de body snatchers te maken, die wordt ingezet om van de invasie af te leiden door alle symptomen af te schrijven als een uiting van een desintegrerende maatschappij. Hoewel de psychiater in het boek en de film uit 1956 een soortgelijke rol had, wordt de these in de film van 1978 expliciet: er gaat iets mis in de diagnose van non-conformisme in de psychiatrie.

De egopsychologie

De films sluiten aan bij een probleem met de psychiatrie waar meerdere psychiaters voor waarschuwden. De psychiatrie zou de spreekbuis van de gevestigde orde zijn, en diversiteit met harde hand uit de maatschappij verwijderen. De Franse psychiater Jacques Lacan bekritiseerde deze Amerikaanse stroming in de psychoanalyse, de egopsychologie, omdat ze in zijn ogen veel te veel nadruk legde op aanpassing binnen een sociaal milieu. Dit verplaatst de referent van de body snatchers van communisme naar een zeer Amerikaans conformisme. ‘You’ll be born again into an untroubled world,’ verkondigt Kibner, wanneer hij een van de hoofdrolspelers een injectie geeft om in slaap te vallen. Met andere woorden, het zijn de nukken van het individu die alle problemen veroorzaken. Het resultaat is een bijna hegeliaanse nachtmerrie, waarin individuen volledig en onkritisch opgaan in de maatschappij, en er geen onafhankelijk eigen leven meer op nahouden:

Dit komt overeen met de opvattingen van de egopsychologie, die van de jaren vijftig tot de jaren zeventig zeer invloedrijk was in de Verenigde Staten. Heinz Hartmann, de theoretische grondlegger van deze beweging, deed een poging om Freuds theorie van het ego te ontwikkelen rond maatschappelijke thematiek die Freud reeds had uitgewerkt in Die Zukunft einer Illusion (1927) en Das Unbehagen in der Kultur (1930), waar de mensheid in zijn breedste zin als fundamenteel agressief werd beschreven. De egopsychologen zagen het als de taak van een therapie om het ego van hun cliënten te integreren binnen een maatschappelijke context. Functioneel betekent dit dat het ego gesterkt wordt in zijn verzet tegen de driften. Goedbedoeld, jazeker, maar het resultaat was wel dat de psychiatrie de maatschappij in diens huidige vorm vooropstelde en er alles aan deed om hun cliënten te integreren. Individualistische en asociale neigingen waren daarbij altijd ondergeschikt aan de maatschappij.

Lacan was bekend met deze beweging, die mede werd ontwikkeld door zijn leermeester Rudoph Loewenstein. Een theoretische kritiek op deze benadering vinden we in een van Lacans seminars: we kunnen alleen conformisme propageren door middel van een veralgemeniseerbare neurotische fantasie waar de symptomen niet uit de toon vallen omdat ze door iedereen gedeeld worden. [12] Het zal vanuit een individueel perspectief in ieder geval niet tot minder symptomen leiden, en de neurotische vorm versterken door de symptomen daarvan, die uiteindelijk niet zijn te onderscheiden van maatschappelijk gewenst gedrag, te bevestigen. Deze lezing is in lijn met Lacans algehele afschaffing van het onderscheid tussen normaal of gezond en pathologisch gedrag. Ieder mens heeft zijn eigen psychologische structurering met symptomen die door een psychoanalyticus te lezen zijn. Hoewel Lacan afstand neemt van de connectie tussen een hulpvraag en conformisme meent hij wel dat er een dieptestructuur overheerst in de samenleving, de neurotische.

Heinz Hartmann behandelde deze problematiek met scherpzinnigheid en leek in ieder geval te anticiperen op de kritieken die de films uiten op de egopsychologie. In een artikel uit 1939 schreef hij:

Het lijkt dus onwaarschijnlijk dat de analytische gemeenschap zichzelf herkend zal hebben in de karakterisering van de films. Hoewel het niet overeenkomt met een algemene beroepspraktijk is het wel mogelijk dat er allerlei persoonlijke vooroordelen in de praktijk van individuele psychiaters zijn geslopen. Hartmann had het volle vertrouwen dat dit niet het geval zou zijn toen hij de grondvesten van de benadering uiteenzette:

De beide visies, de intenties van de egopsychologie en de kritiek op de uitwerking daarvan, vallen niet eenvoudig met elkaar te verzoenen. Enerzijds is het aannemelijk dat een aantal psychiaters binnen de egopsychologie bewust of onbewust de positie van volksmenner heeft ingenomen; vooral binnen kleine plattelandsgemeenschappen was de verleiding daartoe waarschijnlijk groot. Anderzijds is het de vraag of de kritiek van de films niet ten dele voortkomt uit een onbegrip van de fundamentele afwegingen achter de egopsychologie. We kunnen in ieder geval concluderen dat de film uit 1978 een groeiende onvrede met ogenschijnlijk conservatieve en paternalistische psychiatrie vertegenwoordigt. Die onvrede werd ten dele ook gedeeld binnen de psychiatrie, zoals we zien aan de opkomst van de antipsychiatrie en de bijdrage van een aantal psychiaters daarbinnen.

De kritiek van de film op de intenties van de egopsychologie kan incorrect zijn, maar daarmee ontsnapt de egopsychologie niet aan Lacans kritiek op de fundamentele aannames ervan. Lacan verklaart waarom er een groot verschil lijkt te zijn ontstaan tussen de intenties van de egopsychiatrie en de effecten daarvan. Buiten de intenties van individuele proponenten om lijkt het concept van gezondheid te zeer een doel zonder duidelijke definitie. Opmerkelijk genoeg is dit het concept waar Hartmann bij de eerste stappen naar een theoretische uitwerking van de egopsychologie het meeste mee worstelt. Als we Lacan volgen zou de eerste stap naar een effectieve therapie de verwerping van het concept van gezondheid moeten zijn.

De films kiezen keer op keer een hoofdpersoon met een beroep dat om gezondheid draait, maar die niet de juiste middelen in huis heeft om de menselijke geest te begrijpen: een huisarts in 1956, een gezondheidsinspecteur in 1978 en een milieu-inspecteur in 1993. In 2007 volgen we daadwerkelijk een psychiater. Daarmee blijft de rol van de psychiatrie ook na het verdwijnen van de egopsychologie relevant. We reflecteren ten slotte op de unieke setting van de films uit 1993 en 2007.

Surveillance en psychofarmaca

De setting van Abel Ferrara’s film uit 1993 in een legerbasis introduceert een nieuw geopolitiek paradigma: de surveillance van alle burgers en een continue staat van paraatheid. Is de claim dat juist de systematisering van veiligheid de mogelijkheid van een invasie versnelt? Dit impliceert ook een bekend probleem: we worden continu gecontroleerd op afwijkend gedrag, met het risico dat ons leven totaal van bovenaf gecoördineerd wordt, met straf als dreigmiddel. Hier speelt de problematische rol van minderheden, die op sociaaleconomisch niveau bij het feit van hun eenvoudige verschijning al worden voorgestructureerd als non-conformistisch.

Deze surveillancethematiek wordt visueel benadrukt door de belichting, die vrijwel alleen via felle floodlights werkt die de schemer onverwacht belichten. Deze scherpe licht-duistercontrasten doen denken aan Orson Welles’ verfilming van Franz Kafka’s The Trial (1962). Op elk moment kan ons gedrag in onflatteus licht komen te staan. In Ferrara’s film wordt expliciet duidelijk dat emoties ons onderscheiden van de body snatchers, maar binnen de surveillanceproblematiek ligt dat toch iets anders. Emoties zijn een stand-in voor ons ware zelf, die we proberen te behouden door deze aan de surveillance te onttrekken. De enige militaire psychiater in de film begint in een staat van paranoia, als de eerste die de invasie op het spoor is. Hoewel deze film geen uitgesproken bespiegeling over de psychiatrie bevat, is ook dit gegeven relevant. Vergevorderde surveillance dwingt de psychologische blik tot een overdiagnose. Men ziet overal symptomen, en is elke persoonlijke oorzaak bijster. Dit resulteert in het zoeken naar die oorzaak in het eigen oordeel, in de eigen blik. Op deze manier wordt de kritiek op de psychiatrie geüpdatet voor een hedendaags tijdperk.