Introductie

De roman Nooit meer slapen van W.F. Hermans gold lange tijd als onverfilmbaar. ‘Het is te mooi, het is literatuur’: zo stak Jan Blokker, [1] nota bene de voorzitter van het Productiefonds voor de Nederlandse film, niet onder stoelen of banken dat het medium film per definitie vulgair is en niet geschikt voor de schoonheid. [2] Regisseur Boudewijn Koole dacht daar anders over en maakte de film Beyond Sleep.

Alhoewel de film gebaseerd is op de roman, maakte Koole geen letterlijke verfilming van het boek. Hij heeft zelfs, al dan niet de woorden van Hermans indachtig, grote delen van het boek geschrapt. [3] De film kan dan ook niet beoordeeld worden op zijn kwaliteit als imitatie van het boek. Het is interessanter om na te gaan wat er tijdens het proces van de transformatie van roman naar film gebeurt. [4] In hoeverre wordt gebruikgemaakt van specifiek cinematografische en dramaturgische middelen om de absurditeit, nietigheid en desoriëntatie die de roman kenmerken over te brengen? Met andere woorden: hoe bereikt Koole ‘functionele gelijkenis’ in plaats van letterlijke gelijkenis met het boek? [5]

Een thema van zowel de roman als de film is het streven naar onsterfelijkheid. Alfred, de hoofdpersoon, probeert dit te bereiken door geschiedenis te schrijven met een wetenschappelijke prestatie van formaat. Als het hem lukt om aan te tonen dat sommige ronde meertjes in het noorden van Noorwegen ontstaan zijn door meteorietinslagen, dan zal zijn naam nooit vergeten worden. De zoektocht in het verlaten landschap blijkt een hopeloze onderneming. Hij is niet goed voorbereid, heeft een slecht ontwikkeld richtingsgevoel, is onhandig en wil eigenlijk geen hulp accepteren terwijl hij die wel nodig heeft. Hij begint te twijfelen aan zijn eigen motieven en hij valt tenminste één keer bijna dood. Het contrast tussen de gewenste onsterfelijkheid en de aaneenschakeling van valpartijen en mislukkingen maakt zijn streven hoogmoedig en absurd. Hoe wordt dit effect in Beyond Sleep bereikt?

Koole noemt de werkwijze die hij hoofdrolspeler Reinout Scholten van Aschat liet volgen bij de opname van de film ‘een soort jammen met W.F. Hermans’: jammend en dus min of meer onvoorbereid en improviserend acteren, zoals Alfred ook tamelijk onvoorbereid aan zijn tocht begint. [6] Hij gebruikt hier een dramaturgische ingreep om vorm te geven aan de desoriëntatie waaraan Alfred in toenemende mate ten prooi valt. Ook de acteurs moeten met weinig houvast te werk gaan. Dezelfde werkwijze is zichtbaar in de manier waarop Koole cinematografische middelen inzet. Hij laat niet alleen zijn acteurs jammen maar doet dat ook met montage, geluid en trucage. En hij voegt enkele scènes toe aan Beyond Sleep die in Nooit meer slapen niet terug te vinden zijn. Hier blijft Koole duidelijk niet trouw aan de letterlijke tekst of vorm van de roman. Daarmee creëert hij wel de mogelijkheid om in de geest van de roman een film te maken. [7] Een aantal van die scènes ga ik bespreken.

De proloog van de film is een nachtmerrie. Een man in close-up neemt een hap van een rauwe vis. Het geluid van hard zoemende vliegen is hoorbaar en iemand roept ‘Arne, slaap je?’ [8] Alfred vindt zijn dode vriend Arne. De afschuw is zichtbaar op zijn gezicht en wordt benadrukt doordat het gezoem penetranter wordt, waarna Alfred, die in zijn droom geplaagd wordt door deze herinneringen en door de muggen, wakker wordt. Meteen ziet de kijker hem staan aan een meer terwijl een vliegtuigje over Alfreds hoofd wegvliegt. De overgang van nachtmerrie naar ontwaken naar het begin van het verhaal wordt begeleid door het gezoem van vliegen dat overgaat in het gezoem van muggen dat weer overgaat in het motorgeluid van een vliegtuigje. [9] Deze beeldsequentie en het geluid koppelen een verschrikkelijke mislukking (doodvallen) aan hoogmoed (omhoog vliegen). Maar de nachtmerrie heeft plaatsgevonden, want Arne is dood. Werkelijkheid en droom worden door beeldmontage vermengd en het is niet helemaal duidelijk waar de grens ligt tussen beide.

In een andere scène bekijken we weer een droom van de slapende Alfred. Een klein mannetje met een grote rugzak loopt een heuvel op en kijkt op zijn kompas. Hij lijkt verdwaald te zijn. Het geluid van klotsend water is te horen en het mannetje buigt zich onderzoekend voorover om in een navel te staren: hij blijkt op een naakte, liggende en reusachtige vrouw te staan. Staande op haar onderbuik slaat Alfred met een houweel op haar venusheuvel, wekt daarmee haar irritatie en wordt, terwijl hij luid zoemt, als een mug doodgemept. [10] In deze scène wordt met behulp van trucage en camerastandpunt de nietigheid van mensen verbeeld. In vergelijking met de aarde zijn we klein en stellen we weinig voor, laat staan in het universum. Doordat het lichaam gefilmd wordt als een landschap waar het mannetje Alfred in een navel staart, lijkt de associatie met moeder aarde bovendien niet al te ver gezocht. De kijker weet al dat Alfred zoekt naar meertjes die door meteorietinslagen zijn veroorzaakt. Als hij die vindt kan hij onsterfelijk worden. Doordat hij onderzoekend in de navel van ‘zijn moeder’ staart terwijl het lijkt alsof hij aan een meertje staat, wordt zijn ambitie in verband gebracht met zijn eigenlijke moeder. Alfreds moeder is een belangrijk motief voor zijn streven dat is aangewakkerd door de dodelijke noodlottige val van zijn vader en de daaruit voortvloeiende wens van zijn moeder dat Alfred wraak neemt op het noodlot. Dat zou hij kunnen doen door in zijn vaders voetsporen te treden en wel de wetenschappelijke prestatie te leveren waar vader nooit aan toe kwam. Weer zijn hoogmoed en val van tweeën een.