Identiteit vormt zich in contact

De aanleiding voor het schrijven van Mijn ontelbare identiteiten is een uitnodiging voor een lezing op Çankaya’s oude middelbare school. Die herinnert hem aan een confrontatie met zijn geschiedenisleraar, meneer Konst. Toen hij op een dag te laat was voor de les, riep deze hem toe: ‘Doe gewoon geen moeite. Het. Heeft. Geen. Zin!’ [4] Meneer Konst was, zo leren we, lid van de extreemrechtse Centrumpartij, die in de jaren tachtig een nationalistische en racistische koers voer. Bij vlagen voelt het alsof Çankaya zijn verhaal makkelijker woorden kan geven met een duidelijke antagonist als Konst in beeld. Toch zit de kracht van het boek juist in kwetsbaarheid: inderdaad lezen we hoe Çankaya’s identiteit niet onkreukbaar is, maar gevormd wordt door contact en confrontaties met anderen, in allerlei contexten. In de arbeiderswijk waar hij opgroeit, is hij de jongen met de grote boekentas. Als helft van een tweeling ontwikkelt hij zijn eigen identiteit met zijn broer als afzetpunt. Door zijn Nijmeegse accent wordt hij in Amsterdam aangezien voor een Belg en krijgt hij ruzie met een Ajaxsupporter omdat hij bij N.E.C. heeft gevoetbald. In de moskee krijgt hij met de stok omdat hij een Nederlands accent heeft. Dat hij moslim is, wordt geridiculiseerd. Twee jongens verwijten hem dat hij ‘tata praat’; te netjes voor Amsterdam-West.

In de epiloog schrijft Çankaya over een groep hangjongeren: ‘De afstand tussen mij en de jongens kan niet groter zijn, en tegelijkertijd voel ik me zo met hen verbonden.’ [5] Op een bepaalde manier vat deze frase mijn eigen ervaring met Mijn ontelbare identiteiten samen. Eén keer ben ik, een uur of twee lang, vastgehouden op het vliegveld in Amerika. Voor een milliseconde had ik het lef te denken dat ik nu wist hoe discriminatie voelde. Op negentienjarige leeftijd werd ik ooit met twee vrienden met Afghaanse wortels geweigerd bij een discotheek. Deze ervaring heeft me weliswaar wakker geschud, maar de week erna kon ík gewoon weer stappen. Op de middelbare school, een categoraal gymnasium, was ik goed bevriend met een jongen van Turkse afkomst. Pas later vertelde hij mij hoe spannend hij het had gevonden om, na de islamitische basisschool, naar dit ‘witte’ gymnasium te gaan. Kortom: als witte man kan ik me in veel van wat Çankaya vertelt niet herkennen.

Gesprekken en microrevoluties

Toch voel ik verbondenheid met Mijn ontelbare identiteiten. Misschien omdat Çankaya’s schrijfstijl uitnodigt tot een open leeshouding. Misschien omdat ik in Turkije heb gewoond en mijn scriptie schreef over de politieke integratie van Turken in Nederland. Of misschien omdat bepaalde thema’s ondanks alles herkenbaar voor me zijn, ze me helpen in mijn eigen zoektocht naar mijn identiteit, en ze mijn kijk op racisme hebben verrijkt. In verschillende situaties die Çankaya beschrijft, werpen mensen op dat de term ‘racistisch’ te snel en te vaak wordt gebruikt. Deze claim heb ik vaak gehoord, ook tijdens bijeenkomsten van onze leesclub. Hoe kunnen we racisme blijven benoemen, zonder mensen op de kast te jagen? Of is het juist nodig om mensen op de kast te jagen? Ook beschrijft Çankaya een situatie waarin een witte man claimt geen kleur te zien. Tijdens leesclubbijeenkomsten is dit ook wel eens gezegd. Maar we zien allemaal kleur. We zien alleen liever geen privilege.

Mijn ontelbare identiteiten heeft me zulke dingen doen inzien – en daarmee mijn identiteit mede gevormd. In de ontmoetingen met de boeken die we lazen en met de andere deelnemers en hun denkbeelden vormde ik mijn identiteit. De leesclubbijeenkomsten gaven me een kader om mezelf te uiten en situaties vanuit een nieuw perspectief te bezien. ‘In theorie zijn we creatieve levenskunstenaars,’ schrijft Çankaya: we definiëren onszelf. [6] Dat ieder mens haar of zijn eigen identiteit mede kan vormgeven, geloof ik ook. Voor mij betekent dit dat ik wat vaker een stap terug doe, maar desondanks deze column schrijf. Maar vooral betekent het dat ik, wanneer mensen zich in mijn bijzijn racistisch uiten, het gesprek aanga. Dat kost moeite en energie, en het zorgt soms voor een nare sfeer. Maar alleen zo kunnen we wat veranderen. Microrevoluties noemt Çankaya dat. Praat met je buurman, met je tante die vaak foute grapjes maakt; met elkaar. En probeer ondertussen naar elkaar te luisteren. Ook hierin ligt de kracht van Mijn ontelbare identiteiten: het boek legt de problematiek rond racisme bloot zonder mensen te veroordelen.