Het is tachtig jaar geleden dat op dinsdag 5 september 1944, tijdens de gebeurtenis die bekendstaat als Dolle Dinsdag, een massale uittocht plaatsvond van Duitse troepen en collaborateurs uit Nederland. Te midden van de verwarring en chaos, kwamen bij de Westsluis in Terneuzen ingenieurs Hoolsema en Groenewegen van Rijkswaterstaat bijeen met het sluispersoneel. Ze bespraken hoe ze de springladingen, aangebracht door de Duitsers, uit de sluisdeuren konden verwijderen om zo de sluizen en bruggen te behouden. Tijdens deze riskante operatie leidde Hoolsema de aandacht van passerende Duitse troepen af. Toen hij werd ontdekt, raakte hij ernstig gewond door een schot van een Duitse arts van de luchtafweer. Terwijl enkele collega’s wisten te ontkomen, werden Groenewegen en zijn collega’s De Bert, Verbrugge en Nieuwenhuize door de Duitse troepen gedood. Hoolsema werd later verhoord en geëxecuteerd. De lichamen van de gevallen medewerkers werden enkele dagen later geborgen en gezamenlijk begraven.

Jaarlijks verschijnt rond Bevrijdingsdag een verhaal zoals dit als intern nieuwsbericht binnen Rijkswaterstaat, en telkens opnieuw grijpt zo’n gebeurtenis mij als onderzoeker én als medewerker van Rijkswaterstaat aan. Het voorval op Dolle Dinsdag markeert niet alleen een tragische episode in de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog in Nederland, maar ook een belangrijke gebeurtenis in de annalen van Rijkswaterstaat. Met dit artikel wil ik een historische reconstructie bieden van de liquidatie van de medewerkers van Rijkswaterstaat en inzicht geven in hoe de herinnering aan deze gebeurtenis zich gedurende tachtig jaar heeft ontwikkeld en betekenis heeft gekregen. Ik doe dat door verschillende dimensies van de herinnering aan de gebeurtenis te onderzoeken, gebaseerd op het concept van ‘herinneringscultuur’ zoals gedefinieerd door literatuurwetenschapper Astrid Erll.

Erll definieert ‘herinneringscultuur’ in Cultural Memory Studies als ‘de interactie tussen het heden en het verleden binnen sociaal-culturele contexten’. [1] De sociale dimensie van herinneringscultuur omvat de personen en instituties die herinneringen produceren, opslaan en oproepen, waardoor een herinneringsgemeenschap ontstaat. Binnen deze gemeenschap worden collectieve herinneringen gecreëerd en gedeeld in de vorm van beelden of verhalen van een als gezamenlijk beschouwd verleden. Dit geeft individuele herinneringen betekenis en maakt communicatie over het verleden mogelijk. De materiële dimensie speelt hierin een belangrijke rol, waarbij media en culturele artefacten de inhoud van herinneringen verspreiden en bewaren. Historicus Susan Hogervorst benadrukt dat collectieve herinneringen en hun dragers voortdurend evolueren binnen een veranderende herinneringscultuur, omdat ze deel uitmaken van het dynamische proces van herinneren. [2] Tot slot bestaat de mentale dimensie uit de cultureel gevormde denkstructuren – opvattingen over de geschiedenis, tradities en de normen en waarden van een samenleving – die de basis vormen voor het creëren en behouden van collectieve herinneringen.

Deze theoretische concepten van herinneringscultuur, zoals beschreven door Erll en Hogervorst, bieden een kader voor het begrijpen van de specifieke manier waarop de herinneringen aan de Tweede Wereldoorlog werden vormgegeven en evolueren in Nederland. Binnen dit kader heb ik twee ooggetuigenverslagen als primaire bron onderzocht. Hiermee wil ik de herinneringen aan de liquidaties in Terneuzen in september 1944 duiden, zowel binnen de lokale gemeenschap als binnen Rijkswaterstaat, en de producenten van deze herinneringen analyseren. Persoonlijke oorlogsherinneringen vormen een belangrijke bron voor het begrijpen en documenteren van historische gebeurtenissen. Ze bieden een directe, persoonlijke blik op de gebeurtenissen en verrijken onze kennis door middel van gedetailleerde beschrijvingen van de ervaringen van overlevenden en getuigen. Deze verslagen zijn vaak opgenomen in historische archieven, publicaties en mondelinge geschiedenissen. [3]

Het eerste fragment komt uit Vijf woelige jaren van Jan Platteeuw, die in 1929 werd geboren in Hoek en de oorlogsjaren als tiener beleefde. Zijn boek, uitgebracht in dagboekvorm en gebaseerd op persoonlijke herinneringen, krantenberichten en getuigenissen uit Zeeuws-Vlaanderen, biedt een gedetailleerd verslag van de gebeurtenissen op onder andere dinsdag 5 september 1944. [4] Platteeuw beschrijft de heldhaftige acties van Hoolsema en de gruwelijke behandeling van de slachtoffers, die werden doodgeschoten terwijl ze zich overgaven. Het fragment toont ook de reactie van de plaatselijke bevolking, zoals de inzamelingsactie voor het oprichten van een monument ter nagedachtenis aan de gevallenen en de plechtigheid waarbij koningin Wilhelmina een rood-wit-blauwe rozet neerlegde. [5]