Niet alleen taal- maar ook cultuurverschillen kunnen een hedendaagse lezer op het verkeerde been zetten. Volgens Mathijsen zijn er ‘nu eenmaal zaken in historische teksten waar de hedendaagse lezer geen voeling meer mee heeft’. [12] Door middel van inleiding en commentaar moet de redacteur, meent Schenkeveld-van der Dussen, ook de historische, culturele en talige context verduidelijken, hoe moeilijk dat ook is. [13] En hoewel Els Meeuse het boek voorzien heeft van bijna veertig pagina’s toelichting, blijven er culturele eigenaardigheden die voor de hedendaagse lezer mogelijk verloren zullen gaan. Ik zal aan de hand van het verhaalmotief seksualiteit en de rol van Hedwig als vrouw illustreren hoe dat kan gebeuren.

In dit fragment, afkomstig uit Lalito’s hypertekst, ervaart Hedwig voor het eerst seksuele gevoelens. Dat Van Eeden hier een omhelzing met een boom voorstelt, kan op de lezer vreemd overkomen. Hij speelt hier echter met de ‘sinds de romantiek populaire tegenstelling tussen de vrijheid van het leven in de natuur en de beperkingen van het stadsleven’. [15] Toegeven aan een natuurlijke, seksuele impuls kan tegenwoordig gelezen worden als een pleidooi vóór het natuurlijke: het stadse of culturele leven zou seksueel gezien te beperkend kunnen zijn. Van Eeden schetst een conflict tussen de natuurlijke impulsen van Hedwig en haar culturele opvoeding. Hedwig probeert zich tegen haar seksuele drift te verzetten, maar luistert uiteindelijk gehoor naar de duivel, die stelt dat seks er gewoon bij hoort. [16] Ze geeft zich over aan masturbatie. Het fragment wordt gevolgd door de beschrijving van Hedwigs schaamte voor haar seksualiteit:

Een dergelijke lezing past mogelijk bij opvattingen die men tegenwoordig heeft betreffende seksualiteit en masturbatie. Toch zou die lezing een onvolledig beeld geven van de culturele opvattingen uit de negentiende eeuw. Marita Mathijsen schrijft bijvoorbeeld dat masturbatie in de negentiende eeuw werd ‘beschouwd als een ernstig gevaar voor de jongeling. De zogenaamde zelfbevlekking kon leiden tot ziekten die minstens zo erg waren als die welke syfilis veroorzaakte.’ [18] Van Eeden wilde mogelijk overdragen dat masturbatie gevaarlijk was. Zijn boek is, zoals Fontijn schrijft, ‘absoluut geen pleidooi voor een grotere seksuele vrijheid. Overduidelijk kiest de moraliserende Van Eeden voor een hoofdpersoon die haar zinnelijkheid tracht te beheersen en te sublimeren.’ [19] Toch betekent dat voor Van Eeden niet dat het onderwerp onbesproken moet blijven. Integendeel, hij schrijft bijvoorbeeld dat Gerard juist last heeft van de preutsheid. ‘Een van hen, wulps en roekeloos, had de jongen op achtjarige leeftijd het kwaad van de knapen geleerd, en hij had dit zonder arg blijven bedrijven tot bijna volgroeid. Grote preutsheid had hem steeds weerhouden, tot zijn ongeluk, er iets van te doen blijken.’ [20] Was hij minder preuts geweest, dan had hij over masturbatie kunnen praten en had hij eerder gecorrigeerd kunnen worden. Van Eeden lijkt dus meer openheid te willen over seksualiteit om juist de driften te kunnen weerstaan.

Ook Hedwig zelf moet niet te modern geïnterpreteerd worden. Een hedendaagse lezer zou kunnen denken dat een vrouw in de hoofdrol die haar seksualiteit onderzoekt en haar eigen levenskeuzes maakt juist tekenen zijn van autonomie. Hedwig beantwoordt echter ‘aan drie stereotypen over de vrouw in de negentiende-eeuwse literatuur’, aldus Meeuse: (1) ze verlangt naar de dood en krijgt het niet voor elkaar om in harmonie te leven; ze is een zwakke vrouw die zichzelf wegcijfert; en (3) ze voert mannen naar de ondergang. [21] Daarnaast is ze een combinatie van hoer en heilige: haar seksuele drift komt voor uit een diep, onbeheersbaar gevoel voor God dat haar tot prostitutie brengt. Een lezer die deze symboliek niet kent, zou dus op een dwaalspoor kunnen worden gebracht.

Schenkeveld-van der Dussen stelt dat edities die niet aangepast zijn alleen geschikt zijn voor specialisten. [22] Om een tekst toegankelijker te maken, pleit zij voor een herspelling van de tekst, zodat lezers zoveel mogelijk in de situatie worden gebracht van de lezers van toen. [23] Toch gaat een herspelling mogelijk niet ver genoeg voor de hedendaagse lezer om zich te kunnen verplaatsen in de situatie van de negentiende-eeuwse lezer, met name naarmate onze taal en cultuur verder verwijderd raken van die uit de negentiende eeuw. De genoemde cultuurverschillen kunnen er steeds meer voor zorgen dat men na het lezen van Van de koele meren des doods juist een incorrect beeld krijgt van de negentiende eeuw. Door te hertalen worden enkele hindernissen weggenomen voor de lezer die bij het herspellen blijven bestaan.

Een voorbeeld is Gijsbert van Es’ hertaling van Max Havelaar uit 2010. Van Es hertaalde het boek en kortte wijdlopige passages in, waardoor er van de 100.000 woorden in de hypotekst er nog maar 80.000 woorden overbleven in de hypertekst. Hij wilde een heldere tekst creëren met soepel lezende zinnen die historisch en taalkundig correct was. [24] ‘Als “de inhoud” z’n doel(groepen) niet meer bereikt, ontwikkel daarvoor dan een nieuwe vorm,’ stelt hij. [25] Zo ontdekte hij, door in zijn omgeving rond te vragen, dat hedendaagse lezers een andere betekenis kennen voor het woord ‘knevelen’. Men kent de betekenis ‘vastbinden’ of ‘de mond snoeren’, terwijl Multatuli het woord gebruikte voor ‘afpersen’. Een ander voorbeeld is dat het personage Batavus Droogstoppel zichzelf ‘braaf’ noemde, wat tegenwoordig alleen voor een kind of hond gebruikt wordt. Van Es hertaalde het naar ‘fatsoenlijk’.

Een bezwaar tegen hertalen is dat de originele tekst deels verloren zou gaan en daarmee de auteursintentie. Referenties die door de auteur worden verwerkt, worden weggehaald. De Strycker stelt dat het ‘erg afhankelijk [is] van het interpreterende subject en diens culturele achtergrond [of een] referentie al dan niet opgemerkt wordt’. Hij meent ‘dat het actualiseren van een verwijzing het domein is van de lezer’. [26] Bij een goede hertaling is de kans groter dat een tekst begrepen wordt dan bij een niet aangepaste of herspelde tekst.

Met hertalen wordt het probleem van de verouderde taal opgelost, maar wordt er niet automatisch een beeld gecreëerd van de tijd waarbinnen het geschreven is. Het kan dus nog steeds nodig zijn (dat moet per boek besloten worden) om inleidende teksten toe te voegen aan de hertaling. Dat zullen er echter minder zijn dan bij een herspelling nodig is.

Als negentiende-eeuwse romans te moeilijk worden om te lezen, waardoor zelfs neerlandici in opleiding ze wegleggen, dan wordt mogelijk over niet al te lange tijd een stuk van de Nederlandse literatuurgeschiedenis vergeten. Natuurlijk zullen er altijd enkele enthousiastelingen zijn die deze boeken blijven lezen, maar er is een kans dat de verhalen verdwijnen (of reeds verdwenen zijn) bij het brede publiek. Deze groep enthousiastelingen heeft waarschijnlijk voldoende aan een niet aangepaste hypertekst of eventueel een herspelde versie, zoals Van de koele meren des doods van Lalito.

Een hertaling zou teksten al behoorlijk kunnen opknappen, met name als er geschrapt wordt in de tekst, zoals bij Van Es’ versie van Max Havelaar. Als in het eerste deel van de tekst gesneden wordt, ontstaat er een spannend en actueel boek. De tweedeling tussen rijk en arm is aan de orde van de dag, evenals de keuze tussen kortstondig genot of blijvend geluk . Zo’n hertaling zou ervoor kunnen zorgen dat een breder publiek deze klassieker gaat lezen. En als het werk dan weer bekend is, leent het zich om herschreven te worden.

Een herschrijving zou bijvoorbeeld een inkijk kunnen geven in de gedachten en gevoelens van Hedwig, door niet een auctoriale vertelinstantie te laten spreken maar een belevend ik. De lezer zou dan uit eerste hand vernemen hoe Hedwig worstelt met haar (seksuele) gevoelens in haar keurige leven als jonge vrouw op stand in de negentiende eeuw. Ook het verlies en gemis van haar moeder zou dan een prominentere rol kunnen krijgen. In hoeverre is het gemis van een stabiel gezin bijvoorbeeld van invloed op haar obsessieve handelen na de dood van haar kind? En ziet Hedwig in zuster Paula een boodschapper van God of is er een andere relatie van vrouw tot vrouw die haar meer aanspreekt? Daarnaast kan een ik-perspectief het verhaal net de spanning geven die het nu ontbeert.

Niets aanpassen aan Van de koele meren des doods of herspellen ervan spreken waarschijnlijk een doelgroep aan die zich bewust is van de culturele verschillen tussen het heden en verleden, en die de mogelijkheid heeft deze cultuurverschillen en ook het verouderde taalgebruik te overbruggen. Om het literair erfgoed voor een breder publiek toegankelijk te maken is een hertaling en daarna eventueel een herschrijving mogelijk geschikter.