De Cito-toets als bureaucratisch instrument

De Cito-toets is in de jaren zestig ontwikkeld met als doel om alle kinderen een eerlijke kans te geven op zo hoog mogelijk onderwijs. [2] Een objectieve test zou het soms gekleurde oordeel van de onderwijzers van de basisschool – waarin kinderen uit gezinnen met een lage sociaaleconomische status te laag ingeschat werden – kunnen corrigeren. Het doel van de toets, ieder kind een gelijke uitgangspositie geven, bleek onomstreden. De Cito-toets als middel daarentegen leverde controverse op. De test zou een momentopname zijn en een te eenzijdig beeld schetsen van de capaciteiten van de leerling. Daarnaast zorgde het toetsen voor een toename van de bureaucratie binnen het onderwijs. Om de voortgang van de leerling te bewaken en zo een optimale kwaliteit van onderwijs te kunnen bieden, is de Cito-toets onderdeel geworden van een leerlingvolgsysteem met testen gedurende de hele basisschoolperiode, inclusief alle bijbehorende regelgeving. [3] Toenemende bureaucratie om op zich onomstreden doelen te realiseren – kwaliteitsbeheersing of efficiency – is een herkenbaar probleem. Niet alleen binnen het onderwijs, maar ook binnen de zorgsector of de sociale dienstverlening wordt de vraag gesteld of door de inzet van sturings- en verantwoordingsinstrumenten de menselijke maat niet verloren gaat.

De keuze voor techniekfilosofie om over de problematiek van de bureaucratie in het onderwijs na te denken ligt misschien niet voor de hand. Bij techniek wordt meestal gedacht aan ‘tastbare’ apparaten en machines. Het blijkt echter dat het bestuderen van de betekenissen van het instrument Cito-toets waardevolle inzichten oplevert in de bredere maatschappelijke problematiek rondom bureaucratisering.

De technologische mens heeft een calculerende houding

De vraag naar de techniek (1954) is één van de meest invloedrijke teksten binnen de techniekfilosofie. [4] In deze tekst denkt Heidegger na over wat techniek in wezen is en welk effect het heeft op de menselijke conditie. Zijn eerste antwoord op de vraag wat techniek eigenlijk is, is zo vanzelfsprekend dat de meeste mensen hier doorgaans niet bij stilstaan: techniek is een middel, gemaakt door de mens, waarmee zij haar doelen wil realiseren. [5] Deze opvatting blijkt ook uit de discussie over de Cito-toets. Of de toets nu al dan niet als waardevol bestempeld wordt, iedereen gaat er – zonder het overigens expliciet te benoemen, omdat het zo vanzelfsprekend lijkt – van uit dat het hier om een instrument gaat, waar we iets aan willen hebben.

Volgens Heidegger is de opvatting van techniek als middel om doelen te realiseren weliswaar juist, maar zegt deze definitie toch tegelijkertijd niets over de ware aard van de verhouding tussen mens en techniek. Heidegger benadrukt dat het wezen van de techniek ‘niets technisch, niets machine-achtigs’ is. [6] Het gaat niet over systemen, apparaten, machines, maar over de manier waarop de mens zichzelf en de wereld verstaat. In het tijdperk van de moderne techniek staat een puur instrumentele verhouding tot de wereld centraal, waarin alles geïnterpreteerd wordt als ten dienste staand aan de behoeften van de mens. [7] Denk bijvoorbeeld aan de manier waarop we een bos ervaren. We hebben misschien een mening over het onderhoud van het bos, discussiëren over de vraag of er al dan niet teveel bomen gekapt worden, kijken naar de bewegwijzering van de wandeling waar we mee bezig zijn, hopen dat we eindelijk eens een hertje zien, of die zeldzame vogel kunnen spotten, en ergeren ons aan het geluid van de dichtbijgelegen snelweg. Kortom: we beleven het bos in termen van de eigen wensen. Het bos is er voor ontspanning, sport, of natuurbeleving. Hierbij speelt ook de gedachte dat het bos maakbaar is. Er wordt van uitgegaan dat Staatsbosbeheer of Natuurmomenten het bos zo kan inrichten dat het ons het beste past, wat voor ideëel ‘mooie’ overwegingen over natuurbehoud hier ook aan ten grondslag mogen liggen.

Heidegger gebruikt hiervoor de term bestellen: de mens bestelt de wereld om ‘terstond ter plekke ter beschikking te staan’. [8] Nu we beschikking hebben over internet kan iedereen inderdaad zo ongeveer alles waar behoefte aan is, vanuit alle hoeken van de wereld, vrijwel onmiddellijk thuisbezorgd krijgen. Voor Heidegger gaat de invloed van de techniek nog aanzienlijk verder: het tast het wezen van het menszijn aan. Voor de moderne mens dreigt het gevaar dat zij alleen nog maar op een bestellende, calculerende manier kan leven, zonder zelfs maar te beseffen dat hiermee zowel de wereld als zijzelf veel armer zijn geworden. [9]

We bestellen ook het onderwijs om ‘terstond ter plekke ter beschikking te staan’

Heidegger beschrijft de manier waarop de mens met behulp van instrumenten de wereld wil beheersen, zodat alles waar behoefte aan is hier en nu klaar staat. Dit heeft niet alleen betrekking op materiële zaken. Zo worden gezondheid, veiligheid, rechtvaardigheid en geluk als toestanden gezien die op afroep beschikbaar moeten zijn. Ook het onderwijs wordt als een groot goed beschouwd dat iedereen ter beschikking dient te staan. Het wordt dusdanig belangrijk gevonden dat het eigen kind – en politiek-maatschappelijk gezien ieder kind – met een zo hoog mogelijke opleiding een optimale start geboden wordt in het leven, dat niets aan het toeval overgelaten mag worden. Het ‘terstond ter plekke ter beschikking staan’ van de juiste educatie betekent dat de kwaliteit van het onderwijs overal – van Appingedam tot Maastricht – en altijd – ongeacht wie er voor de klas staat of wat de sociaal-economische achtergronden van de leerlingen zijn – precies dezelfde dient te zijn.

In de praktijk blijkt echter dat het niet lukt om alle factoren te beheersen die van invloed zijn op het onderwijs. Zo is ondanks alle inspanningen het doel van de Cito-toets – zorgen voor kansengelijkheid voor ieder kind – niet bereikt. Sterker nog, de verschillen in schoolkeuze tussen kinderen van lager- en hogeropgeleide ouders worden groter. [10] Dit komt onder meer omdat hogeropgeleide ouders beter in staat zijn het onderwijssysteem naar hun hand te zetten. Zij zijn bijvoorbeeld meer geneigd om met de school in gesprek te gaan over een hoger schooladvies of om hun kinderen bijles te laten geven in het maken van de toets, waardoor ze een grotere kans hebben op een hoge score. Dergelijke ‘fouten in het systeem’ vragen om bijstelling. [11] Er is al jarenlang een discussie gaande over het tijdstip in het jaar waarop de toets wordt afgenomen, de vraag of de uitslag van de Cito-toets of het advies van de basisschool zwaarder moet wegen bij het bepalen van het type vervolgonderwijs en over de kwaliteitsnormen waar dit schooladvies aan moet voldoen.

Heidegger stelt in een lezing in Bremen uit 1955: ‘Die Kette des Bestellens läuft auf nichts hinaus; sie geht vielmehr nur in ihren Kreisgang hinein.’ [12] Ook bij de Cito-toets is het mogelijk om een cirkelgang te herkennen. De toets heeft zoals we zagen als doel benadeling van kinderen van laagopgeleide ouders te voorkomen. Het voortgezet onderwijs dient vervolgens te zorgen voor een zo hoog mogelijke opleiding. Een hoge opleiding betekent doorgaans meer mogelijkheden om de eigen kinderen betere kansen te geven, wat hierna met het oog op de kansengelijkheid weer rechtgetrokken moet worden via de Cito-toets, ondertussen onderdeel van een leerlingvolgsysteem met testen tijdens de hele basisschoolperiode. En zo is de cirkel rond. Het mechanisme dat bedoeld is om het schoolkeuzeproces te beheersen lijkt een eigen leven te leiden.

Een vrije verhouding tot de techniek

Hoe is deze controledrift te stoppen? Maatregelen om de invloed van bureaucratische instrumenten te beperken, blijken juist voor verdere verstrikking in het wezen van de techniek te zorgen. Het beheersen van de wereld staat hierbij immers nog steeds centraal. Volgens Heidegger is ieder mens – geboren in het tijdperk van de moderne techniek – onvermijdelijk geneigd om op een calculerende, beheersende wijze in het leven te staan. [19] We worden geboren op een bepaalde plaats, binnen een specifieke cultuur, die niet alleen bepaalt hoe we denken, of wat we doen, maar wie we zijn. Het is in de ogen van Heidegger niet mogelijk om te ontsnappen aan de invloed van techniek, maar we kunnen er wel voor kiezen om hier bewust mee om te gaan. [20] Heidegger spreekt over een vrije verhouding tot de techniek. [21] Dit is te bereiken door juist niet actief in te grijpen en ook niet door techniek angstvallig te vermijden, maar door stil te staan bij de invloed van techniek. Dan zouden we misschien kunnen beseffen dat techniek ons in ons wezen begrenst. Volgens Heidegger werkt de techniek beperkend, omdat het de blik van de mens uitsluitend richt op sturing en controle. [22] Hij pleit voor gelatenheid; niet langer de wereld naar de hand te willen zetten, maar de dingen te laten zijn zoals ze zijn. Niet alles in termen van nut beschouwen. Het geheimzinnige koesteren. Heidegger meent dat vooral kunst kan helpen om op een rijkere manier in het leven te staan door kwaliteiten in de wereld en in onszelf tevoorschijn te laten komen waar de calculerende blik blind voor is. [23]