“Een weinigje beschaaving” De Almanak voor vrouwen door vrouwen (1792-1818): een doorgeefluik voor de ideeën van Mary Wollstonecraft?

Gelet op de inhoud van de Almanak is het niet waarschijnlijk dat Wollstonecrafts A Vindication een grote invloed heeft gehad op Catharina Dólls Almanak voor vrouwen door vrouwen. Wollstonecraft eist voor vrouwen gelijke burgerrechten én de mogelijkheid om de maatschappelijke achterstand door middel van opleiding en opvoeding weg te werken. Ook eist zij van vrouwen om volwaardige partners te worden en om hun verantwoordelijkheid in de maatschappij ook buiten het huiselijke domein nemen. Zij neemt de revolutionaire leus van ‘vrijheid, gelijkheid en broederlijkheid’ letterlijk en verbindt daaraan het burgerlijke streven naar emancipatie.

Van deze radicaal vernieuwende ideeën over de positie van de vrouw is in Dólls almanak geen sprake, ook al komt een enkele schrijfster op voor de behoeften van de vrouw op intellectueel gebied. De grootste overeenkomsten met Wollstonecraft liggen in de afwijzing van uiterlijk vertoon, in het besef van ongelijke kansen voor vrouwen op intellectuele ontplooiing, en in de wens om het plichtsbesef van de burgerlijke vrouw te bevorderen.

De verschillen met Wollstonecraft zijn desalniettemin groter en fundamenteler. Politieke inmenging van vrouwen is volgens de almanak niet wenselijk. En ook betere educatie van vrouwen is niet bedoeld om man en vrouw gelijk te stellen, maar om vrouwen beter voor te bereiden op hun specifiek vrouwelijke plichten. Geleerde vrouwen zoals Wollstonecraft worden als schrikbeeld, als savants of geleerde dwazen, weggezet. Vrouwen die zich met traditioneel mannelijke domeinen bemoeien, begeven zich volgens de almanak op een dwaalspoor en volgen niet hun natuurlijke bestemming.

Het beeld van de natuurlijke bestemming van de vrouw dat uit de almanak spreekt komt meer overeen met Rousseau’s beeld van de vrouw in de Émile dan met Wollstonecrafts ideeën in A Vindication. De lezeressen van de almanak moeten het huishouden de primaire aandacht geven. Ze moeten zowel oppervlakkigheid maar ook teveel diepgang vermijden. Een beetje lezen mag, bijvoorbeeld een verhaaltje uit de almanak, maar het mag niet ten koste gaan van het traditioneel vrouwelijke domein. Om het met Dóll te zeggen: ‘[E]en weinigje beschaving’ moet voldoen. [22]

Deze uitkomst lijkt verrassend: Hoe kan het immers zijn dat iemand die de poging onderneemt om Mary Wollstonecraft uit te geven en die in haar almanak de vrouw als doelgroep en onderwerp centraal stelt, een zo tegenovergestelde positie inneemt in haar eigen publicatie? Wat in eerste instantie zo logisch leek, dat Dóll diepgaand zou zijn beïnvloed door Wollstonecraft, blijkt op impliciete en mogelijkerwijs onjuiste veronderstellingen gestoeld. Hoe zit het bijvoorbeeld met de veronderstelling dat Dóll Wollstonecrafts ideeën deelde? Het is mogelijk dat Dóll wél sympathie had voor de ideeën van Wollstonecraft, maar zichzelf economisch en politiek moest beschermen. De censuur was sterk in die tijd. Dóll was economisch afhankelijk van de uitgeverij en het was voor haar dus belangrijk om niet te botsen met de toen heersende politieke censuur. Vergeleken met de vanaf 1795 bij J. van Gulik in Amsterdam gepubliceerde Almanach voor meisjens, door meisjens is Dólls almanak zeer tam. Deze Almanach voor meisjens is met name bekend door de brieven van 'R. NB', waarin de lezeressen worden opgeroepen om de onderdrukking door mannen niet langer te dulden. Het directe resultaat was een verkoopverbod in Amsterdam. [23]

Een andere mogelijkheid is dat Dólls eigen politieke agenda duidelijk van die van Wollstonecraft afwijkt. Tijdens de Franse terreur in de jaren negentig van de achttiende eeuw keert het enthousiasme voor de idealen van de Franse revolutie in andere Europese landen om in een conservatieve tegenreactie. Dóll refereert in haar almanak aan het roemrijke verleden van de Nederlandse natie, en ze spreekt negatief over Franse modeverschijnselen. Dit zou een orangistische houding kunnen weerspiegelen.

Maar of zij nou wél of niet sympathie had voor de ideeën van Wollstonecraft boekhistorica Myriam Everard, bekend met het fonds van Dólls uitgeverij en met het uitgeverslandschap in die tijd, ziet Dóll in eerste instantie als handige zakenvrouw zonder een bepaalde politieke voorkeur. Ze ziet haar als iemand die voor verschillende stromingen een platform bood [24] en dus mogelijkerwijs ook voor een internationaal succesvolle schrijver als Wollstonecraft. Mogelijk was niet een gedeeld ideologisch belang, maar het economische belang haar belangrijkste drijfveer om het werk van Wollstonecraft uit te willen geven.

Ook een tweede veronderstelling, door Everard in haar biografisch artikel over Dóll gesuggereerd en tevens het fundament van mijn onderzoek, namelijk dat Dóll bekend was met het werk van Wollstonecraft, houdt waarschijnlijk geen stand. Dóll wist uiteraard van het werk van Wollstonecraft, ze wilde immers A Vindication laten vertalen en uitgeven, maar of ze het origineel gelezen heeft en überhaupt Engels kón lezen, is zeer de vraag. Kennis van het Engels was immers in die tijd in Nederland zeker onder vrouwen ongebruikelijk. [25] Veel aannemelijker is dat Dóll bekend was met de Duitse vertaling van A Vindication. Een sterk argument hiervoor is dat Dóll in de Utrechtse Courant had aangekondigd om haar vertaling van A Vindication met het voorwoord van de Duitse editie te voorzien. [26] Zowel de Franse als ook de Duitse editie waren echter adaptaties, oftewel hertalingen in plaats van vertalingen, met een geheel eigen interpretatie van het origineel - een gebruikelijke praktijk in de achttiende eeuw. [27]

De Duitse editie van A Vindication, Die Rettung der Rechte des Weibes mit Bemerkungen über politische und moralische Gegenstände, had dankzij het voorwoord van Christian Gotthilf Salzmann en de vele relativerende vertalingen en voetnoten een behoudend karakter. Salzmann spreekt in het voorwoord van Die Rettung de hoop uit dat het lezen van zijn editie eraan zou bijdragen dat vrouwen en meisjes de eervolle positie, waartoe zij door de schepper zijn uitverkoren, zullen willen innemen, namelijk die van vriendin en adviseur van de man, en dat ze hun taak, namelijk het huishouden en het opvoeden van de kinderen, op een verstandige manier zullen verzorgen. [28] Vrouwen moeten volgens Salzmann dus hun ondergeschikte positie ten opzichte van de man accepteren, en aan hen komt alleen het huiselijke domein toe.

Niet alleen zwakt Salzmann Wollstonecrafts eis van daadwerkelijk gelijke rechten en plichten af, hij verandert ook de adressant van Wollstonecrafts essay van de politieke besluitvormer naar de burgerlijke vrouw. Hierdoor verliest de Duitse vertaling van A Vindication haar politieke inhoud én haar bedoeling, en verwordt het tot stichtelijke literatuur voor vrouwen, net als Dólls almanak. Uit Dólls voorwoorden in de almanak en haar selectie van teksten komt eenzelfde, vanuit een huidig standpunt bezien uiterst traditionele opvatting over de positie van de vrouw naar voren. Dóll was zoals gezegd bekend met Salzmanns voorwoord. Het is dus mogelijk dat de Duitse hertaling van Wollstonecrafts Vindication wél een inspiratie was voor de Almanak. Dit is meteen een mogelijk antwoord op de vraag waarom de boodschap van Wollstonecrafts versie van A Vindication niet terug te vinden is in Dólls Almanak: Die boodschap heeft Dóll waarschijnlijk niet eens bereikt.