De Silent Book Club. Boekenclub zonder betutteling voorziet in behoefte

Lucienne Bongers

Publicatiedatum: 24 februari 2022

Lezen en literatuur bespreken in groepsverband is een geliefde vorm van vrijetijdsbesteding. De animo voor de Silent Book Club, een nieuw type boekenclub afkomstig uit de Verenigde Staten, lijkt te wijzen op een behoefte aan minder spelregels en verplichtingen en past daarmee in een trend die ook bij andere vormen van vrijetijdsbestedingen wordt gezien. Een vergelijkend onderzoek maakt duidelijk waarin de Silent Book Clubs verschillen van de traditionele Nederlandse leesclubs en wat de aantrekkingskracht is van deze ‘regelloze’ boekenclub.

Lezen is een belangrijke vorm van vrijetijdsbesteding: niet alleen individueel lezen, maar ook lezen en literatuur bespreken in groepsverband. Leesgezelschappen kennen een lange geschiedenis die teruggaat tot de Verlichting. [1] Anno 2022 zijn er ondanks de ontlezing door de komst van nieuwe media leesclubs in soorten en maten: online community’s, maar ook gezelschappen die fysiek bij elkaar komen voor discussie. Van de ‘fysieke leesclubs’ zijn er naar schatting drie- tot vijfduizend in Nederland. [2]

Sinds begin 2020 kent Nederland een nieuw type leesclub, de zogenaamde Silent Book Clubs (SBC’s), een concept afkomstig uit de Verenigde Staten. [3] Bij deze clubs komen lezers ook fysiek samen in bijvoorbeeld een kerk of café waar ze – anders dan bij reguliere leesclubs – ieder voor zich hun zelfgekozen boek ter plekke lezen en na een bepaalde leestijd geheel vrijblijvend over hun boek of over andere onderwerpen kunnen praten of discussiëren.

Het initiatief voor deze boekenclubs is afkomstig van twee Amerikaanse vrouwen, Guinevere de la Mare en Laura Gluhanich uit San Francisco, die hun heil niet konden vinden bij reguliere leesclubs en in 2012 de eerste SBC oprichtten. [4] Intussen zijn er wereldwijd zo’n tweehonderdvijftig afdelingen in twintig landen, allemaal gerund door enthousiaste lezers die in principe maandelijks een bijeenkomst beleggen. [5] Dit initiatief werd voorafgegaan door Silent Reading Parties in Seattle en nog enkele andere lokale initiatieven. [6] Het zwaartepunt van de SBC’s ligt in de Verenigde Staten en Europa. In Nederland hebben Den Haag, Amsterdam en Utrecht een afdeling. [7]

De SBC’s positioneren zich als boekenclub, maar op diverse punten verschillen ze van de traditionele lees- of boekenclubs in Nederland. De verschillen en de duiding hiervan staan centraal in dit artikel.

Insta-post (24-2-2016 Twee lezende leden van de originele Silent Book Club).

Verschillen

Een belangrijke bron van kennis over de traditionele clubs vormt het onderzoek van Marjolein van Herten uit 2015. [8] Van Herten is neerlandicus en gespecialiseerd in boekenclubs. Van Herten definieert een leesclub als ‘een vaste groep van niet-professionele lezers die fysiek bijeenkomen om te discussiëren over een boek dat ze allemaal hebben gelezen of in elkaars gezelschap lezen.’ [9] De SBC voldoet niet aan deze definitie. Er is wel sprake van een fysieke bijeenkomst, maar er is geen vaste groep lezers en niet iedereen leest hetzelfde. Bij de traditionele leesclub staat niet het gezamenlijk lezen centraal, maar het met elkaar spreken over het gelezen boek, waarbij iedereen geacht wordt deel te nemen aan het gesprek. Bij de SBC is er na een uur stil lezen ook gesprekstijd om leeservaringen of andere ervaringen uit te wisselen. Wil de deelnemer liever langer lezen en zich distantiëren van een gesprek, dan kan dat.

Een traditionele Nederlandse boekenclub heeft gemiddeld ruim negen leden die langere tijd (gemiddeld twaalf jaar) in dezelfde samenstelling blijft bestaan. [10] Het opleidingsniveau is hoog (65% is hoogopgeleid). [11] Vrouwen zijn oververtegenwoordigd bij de traditionele boekenclubs (94% is vrouw) en de gemiddelde leeftijd is vijfenzestig jaar. [12] Naar groepsgrootte, opleidingsniveau, gender en leeftijd is voor de SBC geen wetenschappelijk onderzoek gedaan, maar de kranten- en tijdschriftartikelen en trendrapporten uit de periode 2012-2020 die in het kader van dit onderzoek zijn geanalyseerd geven wel een indicatief beeld. Zo blijken ook bij de SBC’s vrouwen oververtegenwoordigd te zijn: ze worden ‘female heavy’ genoemd. [13] De leeftijd lijkt lager te liggen dan bij de traditionele boekenclubs. Bij een bijeenkomst in de Jacobikerk in Utrecht waren vooral twintigers en dertigers aanwezig. [14]

Bij een traditionele Nederlandse boekenclub worden veelal moderne, Nederlandstalige romans gelezen. Prijswinnaars zijn daarbij populair, maar Van Herten noemt de diversiteit in titels opvallend. [15] Elke boekenclub heeft zijn eigen procedure om een boek te kiezen, bij toerbeurt of door te stemmen. Bij de SBC kiest iedereen zijn eigen werk. Het genre, fictie of non-fictie, is helemaal vrij. Het is een multi-title club.

Daarvan zijn er in het verleden meer geweest. Van Herten maakt in haar onderzoek melding van zogenaamde reading circles in de achttiende eeuw, waarbij groepen lezers om de beurt een bepaald boek uit een corpus lazen en lieten rouleren. Discussie was hierbij ook niet gangbaar. [16] Bij een traditionele boekenclub lezen de deelnemers merendeels voorafgaand aan de bijeenkomst. Bij de SBC gebeurt het lezen in elkaars gezelschap in stilte, iets wat ook nog wel bij bijbeldiscussieclubs gebeurt. [17]

Ten slotte is er onderscheid naar organisatievorm. Bij de traditionele boekenclubs is er een tweedeling: clubs die gelinkt zijn aan instellingen, zoals bibliotheken en ‘wilde’ leesclubs vanuit privé-initiatief. [18] De SBC’s opereren in het schemergebied tussen deze twee vormen: doorgaans zijn het vrijwilligers die de meetings organiseren. De groepen maken gebruik van branding en communicatiekanalen van de mondiale, virtuele community silentbook.club, waar bijvoorbeeld ook een Facebookgroep aan gekoppeld is waar geïnteresseerden boekentips met elkaar kunnen uitwisselen. Deelname aan die virtuele community is niet verplicht als je een bijeenkomst bezoekt. Geconcludeerd kan worden dat SBC’s in veel opzichten afwijken van de traditionele leesclubs. In het concept zitten nieuwe elementen, maar ook principes die historisch gezien niet nieuw zijn.

Insta-post: lezen in lobby hotel in San Francisco (26 april 2016).

Motieven

Wat is er bekend over de motivatie om deel te nemen aan boekenclubs? Bij de keuze van vrijetijdsbesteding in het algemeen spelen diverse drijfveren een rol: plezier, iets willen leren, zelfkennis, zelfontplooiing, bouwen aan je identiteit en deel willen zijn van een groep. [19]

Zelfontwikkeling was de belangrijkste drijfveer voor de allereerste leesgezelschappen in de achttiende eeuw. Moderne leesclubs in de jaren zeventig van de twintigste eeuw werden opgezet met emancipatoire, educatieve doelstelling, om meer mensen in aanraking te laten komen met literatuur en de achterstand in opleidingsniveau van vrouwen te compenseren [20] Van Herten haalt in haar onderzoek diverse psychologen, sociologen en literatuurwetenschappers aan die bijgedragen hebben aan de theorievorming over culturele participatiemotieven in het algemeen en lezen en lidmaatschap van een leesclub in het bijzonder. Zij komt vanuit deze theorie tot zes relevante participatiemotieven. Van Herten onderscheidt voor individueel lezen een cognitief motief (de verwerving van kennis en inzicht), een esthetisch motief (de beleving van stijl of thema van het boek), een hedonistisch motief (de vreugde van lezen en het praten daarover) en een statusmotief (de sociale en culturele distinctie van lezen). Als het gaat om boekenclubs is er daarbij ook sprake van een sociaal motief (het opbouwen en onderhouden van sociale contacten) en een praktisch motief (hulp bij het selecteren en consumeren van lectuur). Het cognitieve en het sociale motief blijken uit onderzoek het zwaarst te wegen bij deelname aan de door Van Herten onderzochte boekenclubs. Het statusmotief en het praktische motief spelen een minder belangrijke rol. [21]

Het is relevant deze gebruikelijke participatiemotieven te vergelijken met het nieuwe fenomeen van de SBC. In publicaties over de SBC’s worden met name het praktische en het sociale motief benoemd. Onder het praktische motief valt de mogelijkheid je te kunnen concentreren op het lezen: ‘Opgesloten in een kerk kan de smartphone-verslaafde eindelijk een boek uitlezen,’ kopt Trouw. [22] Voor een van de oprichtsters van de SBC was concentratie de belangrijkste drijfveer om het initiatief te starten. Ze haalt in een interview een artikel uit de Wall Street Journal aan, waarin de voordelen van slow reading worden aangestipt, onder meer dat dertig minuten ononderbroken lezen geheugenverlies vermindert en stress verlaagt. En ze concludeert dat lezen in deze tijd van overdadige mediaconsumptie iets is wat je moet organiseren. [23] Het werkt, getuige deze uitspraak: ‘Door de stilte en de gezamenlijke ervaring [in de Jacobikerk Utrecht, LB] bleef ik maar lezen (…). Het voelt als een triomf. [24]

Ook het sociale aspect dat de oprichters beogen slaat aan: mensen met elkaar in contact brengen in het openbaar en zorgen dat ze hun telefoon uitzetten voor een boek. [25] Het lost eenzaamheid op en biedt de gelegenheid nieuwe mensen te ontmoeten. [26] En: ‘The solitary act of reading becomes more social.’ [27]

Insta-post, chaper New York op 30-8-2016, lezen in het Ludlow hotel.

Opvallend is dat bij de motivatie om te kiezen voor een SBC er allerlei nadelen worden genoemd van een traditionele boekenclub. De SBC wordt geafficheerd als ‘boekenclub voor mensen die niet van boekenclubs houden’. [28] Het aantrekkelijke van de SBC lijkt samengevat te kunnen worden als: er zijn geen regels. [29] De vrije boekenkeuze spreekt daarbij aan, want ‘een boek uitlezen dat je niet interesseert’ wordt niet aantrekkelijk gevonden. [30] Verder willen SBC-deelnemers geen druk en stress ervaren om een deadline te halen en geen voorbereidend huiswerk doen, zoals het huis in orde maken voor de bijeenkomst of hapjes klaarmaken. Zoals een oprichter van een afdeling in Ohio het verwoordt: ‘What I like about Silent Book Club is you get the community of a book club without the homework.’ [31] Illustratief hiervoor is ook de oproep van de SBC Utrecht:

Eens per maand zal er een Silent Book Club-meeting georganiseerd worden in het mooiste stadje van het land: Utrecht. Iedereen mag lekker lezen wat ie zelf wil! Geen verplichte boekenclubkost en georganiseerde gespreksonderwerpen, maar vrijblijvend doorlezen of kletsen over wat je maar wilt. [32]

Ook wordt als nadeel van de traditionele boekenclub gezien dat je verplicht iets van een boek moet vinden en daarover het woord moet nemen. Dat wordt soms als competitief ervaren, of het gesprek komt niet verder dan ‘small talk’, als praten om het praten. Big personalities dominate discussions. [33] Voor introverte mensen is dit lastig. De SBC wordt om die reden geschikter gevonden voor hen. Verplicht het woord nemen hoeft niet bij de SBC, maar de bezoekers willen toch wel graag bij elkaar komen vanuit de diepgewortelde behoefte aan communicatie. [34]

Hieruit blijkt dat er zowel voor de traditionele leesclub als de SBC leesmotieven en groepsmotieven gelden; vaak een combinatie van beide. Deze uitkomsten zijn indicatief, omdat grootschalig onderzoek onder deelnemers aan de SBC, zoals uitgevoerd voor traditionele leesclubs, nog niet is gedaan. Op basis van de publicaties is de conclusie gerechtvaardigd dat de bezwaren die geuit worden tegen de traditionele boekenclubs niet opgaan voor SBC’s.

Trends in vrijetijdsbesteding

Verschillende maatschappelijke trends en ontwikkelingen, specifiek op het gebied van vrijetijdsbesteding, kunnen mogelijk een licht werpen op de opzet en opkomst van de SBC’s.

De druk die ervaren wordt door een overdaad aan prikkels, veroorzaakt door onder meer sociale media, is een veelgehoord probleem. [35] Hierdoor is het moeilijker om de rust te vinden om te lezen. De worsteling van het ‘online zijn’ versus het ‘uit-staan’ wordt in dit verband aangestipt. [36] Dat verklaart de behoefte om jezelf af te zonderen van de buitenwereld en bij elkaar te kruipen met mobiele telefoons uit om zo tot de concentratie te komen die nodig is bij het lezen, zoals bij de SBC gebeurt.

De laatste jaren kan introvert gedrag op meer waardering rekenen. Zo riep Psychologie Magazine 2021 uit tot het ‘Jaar van de introvert’. [37] De term ‘introvertenrevolutie’ duikt in de publicaties over de SBC’s ook regelmatig op. In de overload aan communicatie is er een herwaardering voor communicatieminimalisme: ‘say less, feel more, the new communication minimalism’. [38] Bij de traditionele boekenclub moet er gepraat worden, bij de SBC volstaat bij elkaar zitten en alleen met elkaar praten als je er zin in hebt. [39]

Instapost: Bord bij boekwinkel The Bindery in San Franciso "Introvert's Happyhour".

Maar introvert of niet, juist in deze onlinetijd wordt de behoefte aan sociaal contact gevoeld. Er zijn steeds meer vormen van vrijetijdsbesteding op leesgebied en initiatieven bijgekomen met een koppeling met sociale media, zoals Twitterleesclubs, Facebookgroepen over boeken, boekenbloggers en -vloggers en online community’s. [40] Tegen die achtergrond wint de live ontmoeting aan waarde, mogelijk nog extra onder invloed van de coronalockdowns. [41] Mensen zoeken naar een goede balans tussen online en offline contact. [42] Als reactie daarop komen er initiatieven tegen eenzaamheid en in dat licht kan ook de SBC bekeken worden. [43]

Inclusiviteit is bij alle maatschappelijke initiatieven op dit moment een belangrijk thema: iedereen moet mee kunnen doen. [44] De SBC’s stellen laagdrempeliger te zijn dan traditionele boekenclubs. Je hoeft nergens lid van te worden of voor gevraagd te worden, je hoeft niemand te kennen of in een specifieke kring te zitten, je kunt zo binnenlopen en meedoen. ‘Silent Book Club is about community. Everyone is welcome.’ [45]

Een andere invloedrijke trend is ongebondenheid. Mensen willen niet vast zitten aan vaste regels of tijden. Bij het sporten bijvoorbeeld is dat al eerder geconstateerd: sporten in groepsverband worden minder populair, individuele activiteiten als hardlopen juist populairder. [46] De SBC’s maken reclame met de unique sellingpoints ‘weinig regels’ en ‘vrijheid blijheid’.

Een laatste trend is globalisering. [47] Door de digitalisering kan iedereen met elkaar in contact komen en wordt informatie wereldwijd gedeeld. Hierdoor lijken afstanden en tijdsverschillen er minder toe te doen. In die lijn past het mondiale karakter van de SBC’s. Wat begon als een privé-initiatief in San Francisco is nu een wereldwijd fenomeen.

Insta-post SBC met mondkapjes.

Conclusie

De internationale SBC’s verschillen wezenlijk van de traditionele Nederlandse boekenclubs. Het zijn meer leesclubs in de letterlijke zin dan discussieclubs. De praktische en sociale motieven zijn belangrijker dan de ontwikkelingsmotieven die voor de traditionele Nederlandse boekenclubs de doorslag geven om deel te nemen. De opkomst van dit nieuwe type boekenclub is mede te verklaren door nieuwe maatschappelijke ontwikkelingen. Vooral de behoefte om tot lezen te komen in tijden van grote afleiding door mobiele telefoon en sociale media, in combinatie met de wens om ‘echte’ mensen te ontmoeten in een digitale wereld, verklaren de opkomst van de SBC’s. Het laagdrempelige karakter past in deze tijd van vrijblijvendheid.

Je kunt de vraag stellen wat de SBC dan nog tot een club maakt als er geen lidmaatschap nodig is en er weinig regels zijn. Onderdeel van het concept is de website die dienst doet als een online community waar je leestips kunt uitwisselen met lezers over de hele wereld. Die community-invulling vervangt voor sommigen wellicht de aloude clubgedachte en komt daarmee mogelijk tegemoet aan de wensen van een publiek dat de traditionele boekenclub te verplichtend vindt. Aannemelijk is dat dit veelal jongere lezers zijn dan nu bij traditionele boekenclubs zijn aangesloten en lezers die bij die traditionele boekenclubs zijn afgehaakt.

De conclusies over kenmerken van boekenclubleden en de motieven zijn voorlopig, omdat representatief onderzoek onder bezoekers van SBC’s naar lees- en groepsmotieven ontbreekt. Vervolgonderzoek zou daar een vollediger en betrouwbaarder beeld van kunnen geven. Daarbij is het met name interessant om te onderzoeken of lezen in een SBC echt zo laagdrempelig en waardenvrij is als wordt voorgesteld. Op die manier kan de potentie van dit type boekenclub voor de lees- en vrijetijdsbeleving verder in kaart worden gebracht.

Noten

[1] Nikkie Jessen, Lezen als sociale activiteit. Van leesgezelschap tot online lezerscommunity (Scriptie Radboud Universiteit Nijmegen 2016) 75. [2] Marjolein van Herten, ‘Boekenkeuze en motieven van hedendaagse leesclubs in Nederland’, Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 131 (2015) afl. 1, 64. [3] Silent Book Club, ‘Featured chapters’. https://silentbook.club/blogs/events/tagged/netherlands/, laatst geraadpleegd op 1 juni 2021. [4] Silent Book Club, ‘Welcome to introvert happy hour’. https://silentbook.club/pages/about-us, laatst geraadpleegd op 1 juni 2021. [5] Madeline Wells, ‘How two women quietly reading books in an SF bar started an introvert revolution’, SFGate, 7 januari 2020. https://www.sfgate.com/sf-culture/article/Silent-Book-Club-women-reading-bar-San-Francisco-14954269.php, laatst geraadpleegd op 1 juni 2021. [6] Ed Ronco, ‘Meeting online, and saying nothing: “Silent Reading Party” goes virtual’, KNKX, 13 april 2020. https://www.knkx.org/post/meeting-online-and-saying-nothing-silent-reading-party-goes-virtual, laatst geraadpleegd op 1 juni 2021. [7] Silent Book Club, https://silentbook.club/pages/chapter-map, laatst geraadpleegd op 1 juni 2021. [8] Marjolein van Herten, Learning communities, informal learning and the humanities. An empirical study of book discussion groups (Heerlen 2015). [9] Van Herten, ‘Boekenkeuze en motieven,’ 65. [10] Ibidem. [11] Van Herten, Learning communities, 384. [12] Ibidem. [13] Victoria Namkung, ‘The Silent Book Club, a global meet-up for introverts, now connects them remotely,’ Los Angeles Times, 10 april 2020. [14] Gidi Pols, ‘Opgesloten in een kerk kan de smartphone-verslaafde eindelijk een boek uitlezen’, Trouw, 24 augustus 2020. [15] Van Herten, Learning communities, 384. [16] Ibidem, 23. [17] Ibidem. [18] Van Herten, Learning communities, 384. [19] Kitty de Leeuw, ‘Mentaliteit en vrije tijd. 1800-heden’ in: Kitty de Leeuw, M.F.A. Linders-Rooijendijk en P.M.M. Martens ed., Van ontspanning tot inspanning. Aspecten van de geschiedenis van vrije tijd (Tilburg 1995) 12-34. [20] Lizet Duyvendak, ‘De moderne leeskring’, Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis 1 (1994) 163-179. [21] Van Herten, ‘Boekenkeuze en motieven’, 68-69. [22] Pols, ‘Opgesloten in een kerk’. [23] Guinevere de la Mare, ‘Why a Silent Book Club might save your life’, Read it Forward, 19 mei 2016. www.readitforward.com/essay/silent-book-club-might-save-life, laatst geraadpleegd op 1 juni 2021. [24] Ibidem. [25] Andrew McFadyen-Ketchum, ‘Dear readers, you are not alone’, Poets & Writers, 14 december 2016. https://www.pw.org/content/dear_readers_you_are_not_alone, laatst geraadpleegd op 1 juni 2021. [26] Manimugdha S. Sharma, ‘Shush goes the book club’, The Times of India, 11 oktober 2019. https://timesofindia.indiatimes.com/india/shush-goes-the-book-club/articleshow/71532612.cms, laatst geraadpleegd op 1 juni 2021. [27] Molly Driscoll, ‘The no-pressure, no-homework book club’, The Christian Science Monitor, 17 december 2018. [28] Namkung, ‘The Silent Book Club’. [29] Josh Axelrod, ‘A novel concept: Silent Book Clubs offer introverts a space to socialize’, NPR, 12 augustus 2019. https://www.npr.org/2019/08/12/740897970/a-novel-concept-silent-book-clubs-offer-introverts-a-space-to-socialize, laatst geraadpleegd op 1 juni 2021. [30] Wells, ‘How two women’. [31] Axelrod, ‘A novel concept’. [32] Silent Book Club, ‘Featured chapters.’ https://silentbook.club/blogs/events/tagged/netherlands [33] Wells, ‘How two women’. [34] Namkung, ‘The Silent Book Club’. [35] Annemarie Wennekers en Ab van der Torre, ‘Vrije tijd,’ https://digitaal.scp.nl/ssn2020/vrije-tijd/ en Thaesis, ‘Maatschappelijke trends’, https://thaesis.nl/maatschappij100, laatst geraadpleegd op 1 juni 2021. [36] https://www.vrijetijdskennis.nl/trends/, laatst geraadpleegd op 1 juni 2021. [37] Chloe Smart, ‘2021 wordt het jaar van de introvert,’ Psychologie Magazine, 10 december 2020. https://www.psychologiemagazine.nl/artikel/ode-aan-de-introvert/ [38] Tim Leberecht, ‘Say less, feel more: The new communication minimalism,’ Psychology Today, 27 januari 2020. [39] Wells, ‘How two women’. [40] Jessen, Lezen als sociale activiteit, 75. [41] https://www.vrijetijdskennis.nl/trends/, laatst geraadpleegd op 1 juni 2021. [42] https://www.communicatierijk.nl/vakkennis/trends-voor-overheidscommunicatie/update-trends-najaar-2020, laatst geraadpleegd op 1 juni 2021. [43] De la Mare, ‘Why a Silent Book Club’. [44] Thaesis, ‘Maatschappelijke trends,’ en https://www.communicatierijk.nl/vakkennis/trends-voor-overheidscommunicatie/trendoverzicht-2019/het-gaat-om-iedereen [45] https://silentbook.club/pages/about-us, laatst geraadpleegd op 1 juni 2021. [46] Nederlandse Sportraad, ‘Brancherapport sport: sportbranche in Nederland groeit en verandert,’11 november 2019. https://www.nederlandse-sportraad.nl/actueel/nieuws/2019/11/10/presentatie-brancherapport-sport, laatst geraadpleegd op 1 juni 2021. [47] Thaesis, ‘Maatschappelijke trends’.

Over de auteur

Lucienne Bongers werkt bij een medische uitgeverij en schreef artikelen voor diverse vakbladen op het gebied van toerisme en gezondheidszorg. Zij behaalde in 2020 de Bachelor Cultuurwetenschappen aan de Open Universiteit met een onderzoek naar het fenomeen seksloos huwelijk in de roman De rode loper van Thomas Rosenboom. Dit artikel schreef zij als onderdeel van het mastervak Facetten van vertier.

Lucienne Bongers, ‘De Silent Book Club. Boekenclub zonder betutteling voorziet in behoefte’, Locus – Tijdschrift voor Cultuurwetenschappen 25 (2022). https://edu.nl/trdxg

This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.