De rode loop: corona van de 18de eeuw?

Rode loop: de ergste ramp uit de Meijelse geschiedenis

Na een lange, droge zomer brak begin september 1747 in het Peeldorp Meijel de dysenterie uit. De plaag duurde ongeveer zes weken en trof vrijwel alle families van het op een zanderige hoogte gelegen gehucht. Zieken stierven vaak al binnen enkele dagen.

Bacillaire dysenterie was een ziekte die leidde tot ernstige ontsteking van dikke darm en lever. Getroffenen hadden een wit uitgeslagen tong, buikkrampen, hoge koorts, diarree en bloed in de ontlasting (vandaar de naam waaronder de ziekte ook bekend staat: rode loop). Tientallen keren per dag liep slijmerige, dunne ontlasting bij de getroffenen weg, die zienderogen vermagerden en uitdroogden. Door totale verzwakking konden zij zich niet op de been houden. Hoewel sommigen dachten dat de oorzaak lag in het eten van witte kool en noten, vond besmetting plaats via vervuild water, ontlasting en direct menselijk contact.

Alleen al in september 1747 maakte de dysenterie in Meijel 72 slachtoffers; daaronder volwassenen maar vooral heel veel jonge (want zwakke) kinderen. Op een totale bevolking van ongeveer 500 mensen was dat ongekend. Normaal stierven in Meijel 10 tot 20 mensen per jaar, maar in 1747 waren dat er liefst 93, ofwel zo’n 80 doden extra, circa 15% van de bevolking. In veel gezinnen waren meerdere doden te betreuren, wat logisch was gezien de zeer besmettelijke aard van de ziekte en de slechte hygiëne in de kleine boerenhuisjes. [1] Omliggende dorpen zoals Deurne en vooral Helden werden ook getroffen, maar toch duidelijk minder dan Meijel. Dit kan verklaard worden uit het feit dat de Meijelsen relatief arm waren en waarschijnlijk slecht gevoed, zeker na de droge zomer. Goede medicijnen bestonden niet - wel kruiden en andere middeltjes - en een dokter was er niet in Meijel; die zou pas in de loop van de 19de eeuw komen.

Hoewel we geen directe getuigenissen hebben, moet de angst onder de bevolking gigantisch zijn geweest. Alle hoop was daarom gevestigd op hulp van God. In diens naam stelde de Meijelse pastoor Peter van Straelen voor om op bedevaart te gaan naar de Mariakapel in Panningen, dat circa 10 kilometer van Meijel was gelegen. Sinds de pest van 1636, één van de laatste pestepidemieën in deze streek, trokken mensen van heinde en verre naar de kapel van Panningen om er te bidden voor bescherming tegen besmettelijke ziektes.

Op 6 oktober 1747 trok een grote en wanhopige stoet Meijelsen in processie naar Panningen. Pastoor Van Straelen en kapelaan Hendrik Mannay leidden de menigte. Onderweg werd volop gebeden. De dorpelingen hadden een grote kaars bij zich, die als smeekbede werd aangestoken bij het miraculeuze Mariabeeld. De toornige God moest namelijk gunstig worden gestemd en de Maagd Maria was degene die daarbij kon bemiddelen. En jawel, de buikloop nam in de weken daarna duidelijk af. Dit deden pastoor Van Straelen en zijn kapelaan uitroepen dat het gebed was verhoord en dat er hier sprake was van een wonder. Om dat te bevestigen, ondertekenden ze een attestatio miraculi, een ‘getuigenis van een wonder’, waarin ze plechtig verklaarden dat er sprake was geweest van een mirakel. Historisch staat vast dat vanaf 11 oktober het aantal Meijelse slachtoffers inderdaad fors afnam; na 6 oktober overleden nog 12 dorpelingen. Echter, evenals nu verliepen epidemieën toen volgens een golfbeweging en het hoogtepunt daarvan lag in september. Uit eerdere epidemieën was dat destijds onder medici bekend, maar het is onwaarschijnlijk dat de eenvoudige dorpelingen daarvan op de hoogte waren. En of de beide geestelijken beter wisten?

Jules Breton (1827-1906), Het zegenen van het koren in Artois, 1857, olieverf op doek, 128 x 318 cm (coll. Musée d’Orsay, bruikleen Musée des Beaux-Arts d'Arras).

Het enorme schilderij werd in 1857 gepresenteerd op de Salon van Parijs, samen met Millet’s Arenleesters. De voorstelling verbeeldt het zegenen van de oogstrijpe gewassen in de omgeving van het Noord-Franse Courrières, de geboorteplaats van de maker. Hoewel op dit schilderij geen bedevaart wordt afgebeeld maar een sacramentsprocessie door het Noord-Franse landschap, geeft het een impressie van hoe de Meijelse optocht naar de Mariakapel in Panningen er ongeveer uitgezien kan hebben. Echter, ongetwijfeld oogde de Meijelse processie veel soberder en ook somberder dan deze.

Dysenterie in de 18de eeuw

De hiervoor beschreven ramp in Meijel was zeker geen uitzondering, hoewel het aantal doden er wel extreem hoog was. Vooral in de 18de eeuw zaaide de rode loop - ook ‘bloedloop’ of ‘persloop’ genoemd - dood en verderf in vooral Zuid- en Oost-Nederland. In 1702 verloor garnizoensstad Venlo meer dan 10% van haar bevolking aan de epidemie en in 1779 stierven in Weert meer dan 1000 burgers aan de rode loop; in 1736 werden Nijmegen en Kampen getroffen, in 1747 Zwolle en grote delen van Gelderland, Noord-Brabant en Limburg, in 1750 Friesland en Overijssel, in 1779 Gelderland, Overijssel en Noord-Brabant. Voor Gelderland was 1783 wederom een goed ‘oogstjaar’ van de rode loop.

Een factor die tijdens het Ancien Regime van groot belang was voor het ontstaan en verspreiding van de ziekte, waren militaire verplaatsingen. Niet voor niets werd dysenterie vaak ‘de soldatenziekte’ genoemd. Soldaten droegen niet enkel bij aan de verspreiding, maar hun aanwezigheid zorgde vooral in de arme, zanderige gebieden van zuid- en oost-Nederland vaak voor voedseltekorten waarvan vooral de lokale bevolking het slachtoffer werd. Honger leidde namelijk tot afnemende weerstand waardoor mensen bijzonder vatbaar werden voor de ziekte. Vooral in de herfst trok de rode loop een dodelijk spoor van dorp naar dorp en van stad naar stad. Historische demografen kunnen op basis van de lokale mortaliteitscijfers de epidemie vaak exact volgen in het landschap. Uitbraken vonden vooral plaats na droge zomers omdat die leidden tot een tekort aan vers water.

Mogelijkheden om de ziekte te bestrijden, bestonden er in de 18de eeuw nauwelijks. Opname in een ziekenhuis kwam weinig voor en een crisisteam dat zoals nu het outbreak management team de ontwikkelingen van dag tot dag bijstuurde, was destijds onbestaanbaar. Het principe van besmetting via contact was zeker bekend gezien de maatregelen bij uitbraak en ook besefte men terdege dat het belangrijk was om hygiëne in acht te nemen en zieken veel te laten drinken. De sanitair-hygiënisch structuur was destijds echter deplorabel. Artsen waren er nauwelijks op het platteland en goede medicatie ontbrak (pas in de 20ste eeuw werd antibiotica uitgevonden). Wel zijn er enkele contemporaine studies over dysenterie bekend die het inzicht over de ziekte hebben vergroot. Duidelijk is dat vooral de fysiek zwakkeren - kinderen en ouderen - werden getroffen door de rode loop. Meer in algemene zin ging het om het arme segment van de bevolking dat vaak slecht gevoed was en daardoor weinig weerstand had tegen de ziekte. Het enige wat restte was het wachten op de winter die de epidemie gewoonlijk deed uitdoven, of, zoals we hiervoor hebben gezien, het aankloppen bij de kerkelijke overheid. Veel bidden en boete doen dus en soms op bedevaart gaan naar plaatsen en daar smeken om verlossing.