De lezer in Frankenstein

Revelerende literatuur

Hoe het monster met behulp van inzichten uit het werk van bovengenoemde denkers daadwerkelijk door Victor tot leven wordt gewekt, blijft in nevelen gehuld. Ook details over zijn vreselijke en angstwekkende uiterlijk zijn schaars. Hij is groot en afstotelijk, heeft gelige, soppige ogen en zwarte lippen, lezen we, maar veel meer laat de auteur eigenlijk niet los. Anders dan het collectieve beeld van de wraaklustige zombie blijkt het wezen uit de roman bovendien best fijngevoelig en intelligent. Na zijn conceptie maakt het monster ­– in de editie die ik las uit de Oxford World Classic’s-series vaak aangeduid als ‘the wretch’, de ellendeling – zich al snel de meest complexe menselijke handelingen eigen, waaronder het maken van vuur. Door het nauwkeurig observeren van enkele cottage-bewoners raakt het bovendien vertrouwd met de menselijke omgangsvormen. Hij leert emoties herkennen en zelfs de taal te spreken en te lezen.

Tijdens een van zijn nachtelijke wandeltochten op zoek naar plantaardig voedsel en hout treft het monster een reistas aan waarin behalve kledingstukken ook enkele boeken zitten. Het zijn niet de minste titels die hij als een ‘prize’ meesleept naar zijn schuilplaats. Het gaat om Paradise Lost, Plutarch’s Lives en Sorrows of Werter. Het effect van het lezen van deze boeken is niets minder dan een revelatie:

De drie boeken hebben zeer uiteenlopende effecten op zijn gemoed. Het lijden van de jonge Werther leert hem een heel nieuw palet aan gevoelens herkennen en toont hem vele, vaak tegenstrijdige manieren om daar mee om te gaan. Het boek maakt dat hij gaat reflecteren op zijn eigen gevoelens en positie. Hoewel hij de beschreven emoties herkent, voelt hij zich tegelijkertijd vreemd aan de mensen over wie hij leest en die hij in werkelijkheid observeert (en dankzij het boek beter begrijpt):

Het tweede boek, dat de door Plutarchus verzamelde en geschreven biografieën van nobele Grieken en Romeinen bevat, brengt hem in aanraking met de historische blik en verzet de zinnen van de persoonlijke emoties naar ‘high thoughts’. In de woorden van het monster: ‘he [Plutarchus, MW] elevated me above the wretched sphere of my own reflections, to admire and love the heroes of past ages’. Het politieke en maatschappelijk handelen van beschreven notabelen brengt hem ideeën over deugdzaamheid en moreel besef bij. Stelde Het lijden van de jonge Werther de vraag naar wat de mens is, het leven van Plutarchus leert hem hoe de mens zich deugdzaam beweegt tussen andere mensen.

Paradise Lost ten slotte plaatst de vraag naar zijn schepping op de voorgrond. Net zoals de andere boeken leest hij Paradise Lost als een waargebeurd verhaal. De kennis van het bestaan van God vervult hem met de grootst mogelijke gevoelens van ontzag en verwondering. Hij beziet Adam niet alleen als een perfect schepsel, maar ook als een wezen dat geliefd wordt door zijn schepper. Wie, vraagt hij zich af, is eigenlijk mijn schepper? Hoe vreselijk moet mijn voorkomen wel zijn dat mijn schepper zich van mij afkeerde? Zijn gevoelens van jaloezie voor de mensen, zo merkt hij, doen hem geloven dat niet God maar Satan zijn schepper is.

De cultiverende kracht van boeken (maar niet voor iedereen)

Hoe heftig het effect van de boeken ook is, en hoeveel vertwijfeling ze ook zaaien, ze vormen voor het monster van Frankenstein ongekende schatten (‘treasures’) en het bezitten ervan maakt hem trots en dankbaar. De verhalen brengen hem immers in aanraking met de meest elementaire vragen van het menselijk bestaan en leren hem om zijn emoties te herkennen. Het is dan ook na het lezen van de verhalen dat hij de moed verzamelt om op de mensen af te stappen. Helaas blijkt die ontmoeting veel minder aangenaam dan hij, op basis van zijn ervaring met de mensen in de boeken, had gehoopt. Wanneer de hutbewoners het monster in huis aantreffen valt een van hen direct flauw, de tweede vlucht het huis uit en de derde, ten slotte, gaat hem met een stok te lijf. Het overweldigende verdriet dat deze mislukte poging om contact te maken met de mensen bij het monster oproept, weerhoudt hem ervan om tot geweld over te gaan. In plaats daarvan keert hij zich van hen af en rent de bossen in op zoek naar een veilige schuilplaats. In ieder volgend contact met mensen wordt duidelijk dat het wezen, ondanks zijn uitgebreide kennis van de menselijke taal en gevoelens, buitengesloten blijft. Zijn tragische lot is dat de frustratie, eenzaamheid en woede die dit veroorzaakt, er uiteindelijk toe leidt dat hij wordt wat de mensen steeds in hem zien: een gewelddadig monster.

Het thema van de uitsluiting is door onderzoekers al veelvuldig in verband gebracht met klassenstrijd en het concept othering (het tot ‘anders’ en afwijkend bestempelen van iets of iemand om de eigen positie te bestendigen). In haar artikel ‘“The Nature of Otherness”: Class and Difference in Mary Shelley’s Frankenstein’ (1992) wees Margo V. Perkins bijvoorbeeld op de complexe positie van het monster, dat door zijn afwijkende uiterlijk wordt gemarginaliseerd en tegelijkertijd door zijn incorporatie van menselijke normen en waarden verbonden blijft aan de menselijke klasse:

In ‘“Master of their language”: Education and Exile in Mary Shelley’s Frankenstein’ (2005) stelt John Bugg dat uitgerekend de taal uit de boeken de buitensluiting van het monster onderstreept. Het monster zoekt zijn maker op en confronteert hem met zijn absolute status van buitenstaander. Dit doet hij, aldus Bugg, door Victor Frankenstein te confronteren met de taal die deze uitsluiting teweeg brengt – en die het monster zich zo voorbeeldig eigen heeft gemaakt.

Betrekken we deze thematiek op het beeld van de lezer dat in Frankenstein naar voren treedt, dan zouden we kunnen stellen dat de cultiverende kracht van boeken niet voor iedereen is weggelegd. Victor vormt misschien een vreemde eend in de bijt met zijn voorkeuren voor occulte schrijvers, maar wordt niet verbannen uit de wetenschappelijke wereld. Het monster – hoe veel hoogstaande literatuur het ook leest en hoe hard het ook probeert zich aan te passen – zal nooit een plaats krijgen in de menselijke maatschappij. Om een uitstapje buiten de roman te maken: in deze uitsluiting is ook wel een analogie gesignaleerd met de positie van Mary Shelley als vrouw in het literaire landschap (zie o.a. Hoeveler 2003). Shelley publiceerde haar verhaal in eerste instantie noodgedwongen onder pseudoniem. Pas in de uitgave uit 1831 gebruikte zij haar eigen naam, waarna critici alsnog stelden dat niet zij, maar haar man, Percy Bysshe Shelley (1792-1822), de echte auteur van het boek was.