Bibliotheken als doelwit én wapen. Libricide in Oekraïne in WO II

Heleen Hörmann

Publicatiedatum: 10 september 2025

Inleiding

Bibliotheken moeten het vaak ontgelden in oorlogen. Soms worden ze onbedoeld beschadigd of verwoest, maar vaak zijn ze het doelwit van gerichte aanvallen. Doelbewust, stelselmatig en massaal geweld tegen boeken en bibliotheken wordt ook wel libricide genoemd. [1] Grof geweld tegen bibliotheken zien we ook in de huidige oorlog in Oekraïne. Een van de eerste plaatsen waar dit in 2022 gebeurde was Cherson. De Oles Honchar-bibliotheek, een van de grotere regionale bibliotheken van Oekraïne, werd flink beschadigd door beschietingen. De Russen namen bovendien waardevolle oude publicaties mee, vernietigden een deel van de collectie, en plaatsten mijnen in de kelders. [2]

Ook in de Tweede Wereldoorlog werden Oekraïense bibliotheken getroffen door oorlogsgeweld. De nazi’s zetten stevig in op confiscatie van bibliotheken en op roof en vernietiging van boeken. De Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg (ERR) speelde hierin een hoofdrol. Wrang genoeg waren in een aantal gevallen Oekraïense bibliotheken die in de huidige oorlog doelwit zijn van agressie dat destijds ook al. Dat geldt ook voor de voorloper van de genoemde bibliotheek in Cherson. De nazi’s namen deze bibliotheek in 1941 in beslag. Ze vernietigden en roofden er boeken, zoals zij ook elders in Oekraïne op grote schaal deden.

Tegelijkertijd spande de Einsatzstab van Alfred Rosenberg (1893-1946) zich destijds in om de Chersonse bibliotheek te beschermen. De ERR knapte het gebouw op, ging plundering tegen, en in 1942 werd de bibliotheek feestelijk heropend. Dit stond niet op zichzelf, en roept vragen op. Hoe is dit ambigue beleid van vernietiging, roof én zorg ten aanzien van Oekraïense bibliotheken te verklaren? Deze vraag staat centraal in dit artikel. Na een korte inleiding over de inzet van de ERR in Oekraïense bibliotheken, zal ik deze inzet eerst afzetten tegen een aantal kenmerken van libricide, om daarna de Oekraïense bibliotheekpolitiek in met name het oorlogsjaar 1942 te verhelderen en te verklaren aan de hand van een casestudy rondom de ‘centrale stadsbibliotheek’ in Cherson. [3] Hierbij heb ik geput uit bronteksten van ERR-medewerkers, in het bijzonder van bibliothecaris Frits-Joachim Starke, uit het (gedigitaliseerde) archief van de ERR in Kyiv. [4] Vervolgens zal worden betoogd dat het onderscheid in twee fasen van genocide, door de Pools-Joodse jurist Raphael Lemkin (1900-1959), een sleutel biedt tot het begrijpen van het tweeledige, paradoxale karakter van het Duitse bibliotheekbeleid in Oekraïne.

Inzet ERR in Oekraïense bibliotheken

De Duitsers vielen in de zomer van 1941 met grote militaire macht Oekraïne binnen. Rosenberg was aangesteld als minister van de oostelijke bezette gebieden. Hij gaf opdracht om in het zogenoemde Ostland instellingen, objecten en goederen ‘veilig te stellen’ en te doorzoeken. [5]

Rosenberg was een ideoloog van het nationaalsocialisme en werd door Hitler ook wel de kerkvader van de NSDAP genoemd. Hij werd gedreven door de ambitie om fysiek maar bovenal ideologisch de vijanden van het nationaalsocialisme te verslaan. Dit vereiste zijns inziens bestudering van geschriften van en over Joden, vrijmetselaars en communisten. De ERR ging in Oekraïne daarom gretig op zoek naar materiaal dat gebruikt zou kunnen worden in de bibliotheken van onderzoeks- en onderwijsinstituten die Rosenberg wilde oprichten.

Alfred Rosenberg spreekt in Oekraïne met vrouw in klederdracht, voorjaar 1942

In oktober 1941 arriveerden vanuit Duitsland de eerste medewerkers van de ERR in Oekraïne. [6] Onder hen waren bibliothecarissen van de prestigieuze Pruisische Staatsbibliotheek in Berlijn. Ook werden veel plaatselijke medewerkers ingeschakeld. Alleen al in Kyiv waren zo’n 700 Oekraïense medewerkers betrokken bij de inbeslagneming en ‘herstructurering’ van bibliotheken, goed voor naar schatting zo’n acht tot tien miljoen boeken. [7] De ERR nam boeken, anders dan kunst, doorgaans niet in beslag omwille van profijt of prestige. [8] Leidend waren de politieke en ideologische doelen.

Ongewenste materialen, zoals marxistische publicaties, werden vernietigd. Instructies voor de zuivering waren hard nodig omdat het voor de medewerkers erg lastig bleek om te beslissen wat wel en wat niet geoorloofde literatuur was.

Tussen 1941 en de zomer van 1943 nam de ERR in de oostelijke bezette gebieden circa 1.000 bibliotheken onder handen. Het verlies van boeken in de door nazi-Duitsland bezette delen van de Sovjet-Unie, met name in Oekraïne, Belarus en Rusland, wordt geschat op honderd miljoen stuks. [9] Ook de Russen droegen bij aan de roof en verwoesting van boeken. Naar schatting is in de Tweede Wereldoorlog in Oekraïne zo’n driekwart van de 44.000 centraal geregistreerde bibliotheken geplunderd of zelfs verwoest. [10]

Libricide

Is de inzet van de ERR in Oekraïense bibliotheken te kwalificeren als een massamoord op boeken, als libricide? Bibliotheekwetenschapper Rebecca Knuth omschrijft in een boek dat geheel aan dit onderwerp is gewijd libricide als de intentionele culturele vernietiging van boeken en bibliotheken. [11] Dit wijst op een drietal kenmerken van libricide: het richt zich op boeken en bibliotheken, het is gewelddadig en het wordt met opzet gedaan. Daarnaast komen in haar studie nog enkele andere kenmerken van libricide naar voren: het wordt op grote schaal gedaan, is ideologisch gemotiveerd, wordt methodisch aangepakt, statelijke actoren zijn ervoor verantwoordelijk of legitimeren het ten minste, en het einddoel van libricide is de vernietiging van de cultuur van een bepaalde groep mensen.

Essentieel voor libricide acht Knuth de ideologische motivatie ervan. Oekraïense bibliotheken werden zoals gezegd uitgekamd op materialen die meer inzicht moesten geven in de vijanden van de nazi’s, vanuit de overtuiging dat die kennis zou bijdragen aan het elimineren van (de wereldbeelden van) deze vijanden. De ERR richtte zich in Oekraïne niet op verwoesting van integrale bibliotheken (gebouwen en collecties), maar vernietigde niettemin massaal boeken. Afgedankte boeken werden verpulpt tot papier of als brandstof gebruikt. Bibliotheken werden nog in een andere betekenis vernietigd, namelijk door roof. Daarmee werden boeken ontrukt aan hun oorspronkelijke eigenaarschap en context: de collectie, de bibliotheek, de cultuur en het land.

Deze vernietiging van Oekraïense boeken en collecties was zonder twijfel opzettelijk en werd uitgeoefend door een statelijke actor (Duitsland). Dit blijkt uit het decreet van Hitler dat hieraan ten grondslag lag [12] , het mandaat van de ERR, en de instructies voor de herziening van Oekraïense bibliotheken. De vernietiging van collecties had een methodisch, planmatig en bureaucratisch karakter, getuige de hoge organisatie- en afstemmingsgraad van de verantwoordelijke diensten. Binnen de ERR was sprake van een complexe organisatiestructuur van Hauptarbeitsgruppen, Arbeitsgruppen en Sonderstäbe. En dan waren er nog diensten als de politie, die verantwoordelijk was voor het in beslagnemen van de bibliotheekgebouwen.

Tot zover past de inzet van de nazi’s in Oekraïense bibliotheken dus naadloos in het beeld van libricide. Maar zoals gezegd wordt daarmee voorbijgegaan aan het gegeven dat er ook enige zorg was van de bezetter voor bibliotheken. Dit komt naar voren in de gang van zaken rondom de bibliotheek in Cherson.

Bibliotheek Cherson

De bibliotheek van Cherson is opgericht op 18 juni 1872. Daarmee was het een van de oudste bibliotheken van Oekraïne. [13] Aanvankelijk was de bibliotheek niet meer dan een ‘leeskamer’ met een paar boekenkasten, maar de bibliotheek groeide snel, ‘zonder lawaai of luide advertenties’. [14] In 1897 verhuisden ze naar ‘een prachtig gebouw vol met licht en lucht’. [15] In dit gebouw was de bibliotheek nog gevestigd toen de nazi’s Cherson innamen.

Het gebouw van de bibliotheek in Cherson. Foto 1910

Vermoedelijk werd de bibliotheek in Cherson, die de ERR beschouwde als een van de belangrijkste bibliotheken in het gebied [16] , snel na inname van de stad in augustus 1941 in beslag genomen. [17] De collectie van de bibliotheek bestond op het moment van de eerste inspectie op 5 december 1941 uit 180.000 banden, noteerde ERR-medewerker Hans-Joachim Rudolph. [18] Wel gaf hij aan dat tijdens ‘de gevechtsdagen’ deur en vensters waren ingeslagen en dat de nodige literatuur was gestolen. Zo’n driekwart van de collectie zou op marxistisch-leninistische leest zijn geschoeid. Onaannemelijk is dat niet. In de Sovjetunie waren bibliotheken ingezet voor de ideologische (her)opvoeding van burgers in marxistisch-leninistische geest. Dat gold ook voor de bibliotheek in Cherson. Ongewenste materialen werden door de Duitsers meteen ‘geïsoleerd’ en voor zover niet interessant voor de instituten van Rosenberg, als oud papier verwerkt.

Op 18 april 1942 werd de bibliotheek van Cherson na maandenlange (herstel)werkzaamheden heropend, inclusief ‘een grote, nieuwe leeszaal’ [19] , na een grondige revisie van de collectie welteverstaan. Bij de feestelijke heropening van de bibliotheek sprak Fritz-Joachim Starke van de ERR zijn waardering uit voor het beleid van de bibliotheek in de tijd voorafgaand aan de Russische Revolutie. [20] De bibliotheek richtte zich volgens hem toen nog op vorming (Bildung) van burgers. Daarna werden bibliotheken echter gebruikt om mensen te beïnvloeden, in marxistische geest. Bibliotheken en bibliothecarissen werden instrumenten van de partij, merkte hij verontwaardigd op. Het ontbrak het personeel aan ‘elke liefde voor het beroep en voor boeken’. De bibliotheek moest nu weer een instituut worden ‘voor de hele bevolking’ en zich weer richten op vorming, niet op beïnvloeding.

Naast de genoemde rede is in het ERR-archief in Kyiv nog een andere tekst van Starke van een maand later bewaard gebleven, over de betekenis van bibliotheken (‘Über die Bedeutung von Bibliotheken’), toegespitst op de situatie in Oekraïne. [21] Deze tekst is niet geschreven voor de bühne, met het oog op een feestelijke gelegenheid, en is (waarschijnlijk daarom) onthullender. Het maakt ook duidelijk waarom de nazi’s hechtten aan (her)openstelling van de bibliotheken.

Bibliotheekpolitiek ERR

Hoewel Starke in zijn openingsrede fulmineerde tegen het als propagandamiddel gebruiken van Oekraïense bibliotheken door de communisten, dachten de nazi’s daar niet veel anders over, afgaand op dit tweede document. Door een weloverwogen aanbod van boeken en tijdschriften zouden lezers op een aansprekende manier vertrouwd raken met het Duitse Rijk. Of zoals het hoofd van de bibliotheek van Cherson onder het bewind van de nazi’s het zei: zodat de lezers konden kennismaken met ‘een leven waar ze geen juist idee van hebben’. [22] Maar deze tekst legt ook bloot dat men door (her)openstelling van bibliotheken voor de plaatselijke bevolking beschuldigingen wilde weerleggen dat de Duitse heerschappij erop uit was om ‘de inheemse cultuur’ te verdelgen (ausrotten). De bezetter wilde door de zorg voor bibliotheken de schijn ophouden dat zij het goed voorhad met de bevolking.

Het Bildungs-ideaal, dat Starke eerst nog bepleitte, is nu ver te zoeken. Sterker nog, in deze tekst wordt de angst van de bezetter voor een ontwikkelde, zelfstandig denkende bevolking uitgesproken. Verder blijkt de bij heropening uitgesproken wens dat de hele bevolking weer plezier zou hebben van de bibliotheek moeilijk serieus te nemen. Ruim een jaar na heropening maakte slechts 300 vaste (Oekraïense) lezers gebruik van de bibliotheek. [23] Het Russische deel van de bevolking was er ongetwijfeld niet welkom. Als zij in Oekraïne al niet waren gevlucht, werden zij wel krijgsgevangen gemaakt, onder mensonterende omstandigheden. En dan hebben we het nog niet gehad over de Joodse bevolking, die in Oekraïne zo goed als geheel werd uitgemoord. Naar schatting ging het om zeker een miljoen vermoorde Joden. [24]

Welbegrepen eigenbelang

De beslissing om Oekraïense bibliotheken open te stellen voor althans een klein deel van de plaatselijke (Oekraïense) bevolking, sloot aan bij de binnen de nazitop dissidente visie van Alfred Rosenberg op Oekraïne. [25] Rosenberg geloofde dat de Sovjet-Unie alleen kon worden te verslagen met behulp van gederussificeerde satellietstaten als Oekraïne. [26] Daarom was het zaak om de bevolking niet tegen de nazi’s in het harnas te jagen en Oekraïne op een meer indirecte wijze voor hun antisemitische en anti-stalinistische kar te trekken. [27] Tegen de achtergrond van deze opvatting wordt het beleid om (een deel van) de plaatselijke bevolking toegang te geven tot bibliotheken begrijpelijk. Men wilde de bevolking gunstig stemmen, hen ontvankelijker maken voor de zegeningen van het Duitse Rijk en zodoende motiveren tot strijd tegen de Russen.

De instandhouding en openstelling van de bibliotheken had nog een andere, praktische achtergrond. In de nieuwe Herrschaftsräumen was er nood aan expertise voor de omschakeling naar een hooggespecialiseerde techniek en economie. Daarom ook werden vanuit Duitsland en andere gebieden uit Europa waaronder Nederland [28] vakmensen aangetrokken om het land op de nationaalsocialistische rails te krijgen, op terreinen als bestuur, rechtspraak, landbouw en economie. De in bibliotheken beschikbaar kennis was van waarde voor het bestuur en de exploitatie van Oekraïne. Starke spreekt van de betekenis van bibliotheken als Wissensreserve. [29]

Lemkin

De bibliotheekpolitiek van de Duitsers was dus niet alleen georiënteerd op roven en vernietigen, maar ook op het bevorderen van de nieuwe, gewenste economische, politieke en ideologische realiteit. Rosenberg cum suis wilden de ideologische vijanden van het Derde Rijk niet alleen verslaan maar bovenal een nieuwe hoog-Germaanse ideologie en cultuur vestigen. [30] Rosenberg sprak van een ‘omsmelting’ van geest en ziel. [31] Onderdeel daarvan was een herziening van de geschiedschrijving. Zo moest genealogisch en archeologisch onderzoek aantonen dat het Oekraïense gebied al heel lang bewoond werd door Germaanse of aanverwante bevolkingsgroepen.

Deze ‘omsmelting’ is precies wat de Poolse advocaat Raphael Lemkin (1900-1959) de tweede fase van culturele genocide noemt. Lemkin muntte niet alleen het begrip genocide, maar was ook de drijvende kracht achter de totstandkoming van het Genocideverdrag van de VN. [32] In zijn boek Axis rule in occupied Europe uit 1944 hanteerde hij een brede definitie van het begrip genocide, dat zeker óók betrekking had op de vernietiging van de cultuur van specifieke groepen. [33] Daarbij wees Lemkin onder meer op de vernietiging van bibliotheken. [34]

Raphael Lemkin (ongedateerd)

Volgens Lemkin voltrekken genocidale misdaden zich niet alleen op een directe, ‘onmiddellijke’ manier. [35] Hij spreekt van een samenstel van ondermijnende technieken en interventies, die ingrijpen op verschillende domeinen: politieke, sociale, culturele, economische, biologische, fysieke, religieuze en morele. Met als doel: ‘het vernietigen van de wezenlijke grondslagen van het leven van nationale groepen, met het doel om deze groepen zelf te elimineren’. [36]

In de teksten van de ERR in verband met Oekraïense bibliotheken blijft uit beeld welk drama zich in diezelfde periode voltrok: het knechten, uitbuiten, verzwakken en vermoorden van de plaatselijke bevolking. Deze genocide werd op verschillende manieren bewerkstelligd. Door massa-executies, door uithongering via ontoereikende rantsoenen, maar ook door meer ‘sluipende’, demoraliserende en verzwakkende maatregelen. Denk aan onteigening van bezit, het sluiten van onderwijsinstellingen, het ontslaan van mensen, stelselmatige vernederingen, en het verbieden van het gebruik van de eigen taal. ]

Vanuit het uitgezoomde holistische perspectief van Lemkin, wordt duidelijk dat het bibliotheekbeleid van de ERR in Oekraïne een van de manieren was om de bevolking te verzwakken. Personeel van bibliotheken werd ontslagen als hun afkomst niet beantwoordde aan hun bevolkingspolitiek. De Duitsers bepaalden wie (niet) welkom was in de bibliotheken, en wat de kaders waren voor de collectie.

Twee fasen van culturele genocide

Lemkin onderscheidde twee fasen van (culturele) genocide. De negatieve fase heeft betrekking op de opheffing van een cultuur en ideologie. De ‘positieve’ fase op verheffing tot een andere cultuur en ideologie. Dit is de andere, transformatieve kant van de medaille van genocide. Het naziregime wilde de overgebleven en/of nieuwe bevolking integreren in de cultuur van nazi-Duitsland: de taal, de symbolen, de taboes, de rituelen, de instituties en zo verder. [37] Voor alle duidelijkheid, de kwalificatie positief is hier zeker niet bedoeld als een waardeoordeel. Lemkin gebruikt het woord vergelijkbaar met hoe een arts de kwalificatie gebruikt. Een positieve uitslag van een medische test is een uitslag die iets ‘produceert’, aan het licht brengt.

De twee fasen die Lemkin onderscheidt herkennen we in de tweeledige inzet van de ERR in Oekraïense bibliotheken: het vernietigen van bibliotheken en boeken, maar ook het transformeren ervan in de gewenste demografische, economische en politiek-ideologische richting. Het lezen mocht niet aanzetten tot zelfstandig denken, maar moest sympathie kweken voor de Duitsers, hun cultuur én hun militaire opgave. Daarnaast moest de collectie bijdragen aan de (weder-)opbouw in de gewenste richting. Die transformatie vereiste zorg en investering. Het gaat om twee kanten van eenzelfde medaille, twee kanten van libricide. Anders gezegd: bibliotheken waren niet enkel doelwit, als buit voor bibliotheken in het Duitse Rijk, maar waren ook wapen in de strijd.

Nawoord

Raphael Lemkin schreef in 1953 een artikel over de naoorlogse genocide in Oekraïne onder de Russen ten tijde van de Sovjet-Unie. [38] Hij hekelde hierin het beleid van russificatie dat ten doel had Oekraïne te breken: de cultuur, het temperament, de taal, en de religie. Lemkin maakte duidelijk dat de communisten niet zouden rusten voordat zij in deze missie zijn geslaagd.

As long as Ukraine retains its national unity, as long as its people continue to think of themselves as Ukrainians and to seek independence, so long Ukraine poses a serious threat to the very heart of Sovietism. (Lemkin, 1953) [39]

Deze duiding is nog verbazingwekkend actueel, als we het hedendaagse Rusland begrijpen als de voorzetting van de Sovjet-Unie. Het vernietigen van bibliotheken was vanaf het begin van de huidige oorlog onderdeel van de Russische missie om niet alleen grondgebied te veroveren, maar misschien meer nog om de geschiedenis, taal en culturele identiteit van het land uit te wissen en te vervangen door een andere. De bibliotheek in Cherson was een van de eerste bibliotheken die dit lot ten deel viel. Stadsbewoners en bibliotheekmedewerkers dromen van de dag dat de bibliotheek weer open zal gaan, in omstandigheden van vrede en democratie, net als al die andere vernielde Oekraïense bibliotheken.

Noten

[1] In plaats van ‘libricide’ wordt het fenomeen soms ook aangeduid als ‘bibliocide’. Fernández Aparicio. ‘War and “bibliocide”. Destruction and censorship of collections in Russia and Ukraine’, Atalyar. Between two shores, 04 juli 2022.https://www.atalayar.com/en/articulo/politics/war-and-bibliocide-destruction-and-censorship-collections-russia-and-ukraine/20220704140111157195.html Laatst geraadpleegd op 1 juni 2025.

[2] ‘The director of the Kherson library. It is impossible to assess the looting because the building Is obviously mined’, Live Library, 13 september 2022. https://livelibrary.com.ua/en/news/kherson-library/ Zie ook: ‘The occupiers took away valuable pre-revolutionary books from the kherson library’, Chitomo, 15 november 2022. https://chytomo.com/en/the-occupiers-took-away-valuable-pre-revolutionary-books-from-the-kherson-library/ Beide websites laatst geraadpleegd op 1 juni 2025. [3] Dit is de naam die het in de Tweede Wereldoorlog had onder de Duitsers. De bibliotheek heeft in de loop van de tijd verschillende namen gehad. [4] Centraal Staatsarchief van de hoogste instanties voor staatsmacht en bestuur van Oekraïne (TSDAVO), https://err.tsdavo.gov.ua.Hierna te noemen: TSDAVO. Laatst geraadpleegd op 1 juni 2025. [5] Ulrike Hartung, Verschleppt und verschollen. Eine Dokumentation Deutscher Sowjetischer und Amerikanischer Akten zum NS-Kunstraub in Der Sowjetunion (1941-1948) (Bremen 2000) 65. [6] Nazarii Gutsul, Der Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg und seine Tätigkeit in der Ukraine (1941-1944) (Proefschrift Justus Liebig Universität Gießen, Gießen, 2013) 28. [7] Een deel daarvan vluchtte voor de Duitsers. Zie Ulrike Hartung, Verschleppt und verschollen, 30. [8] ‘Unlike art, archival and library seizures were not for display, prestige or profit.’ Zie Patricia Kennedy Grimsted, ‘Roads to Ratibor. Library and archival plunder by the Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg’, Holocaust and Genocide Studies 19 (2005) afl. 3, 391. [9] Rebecca Knuth, Libricide. The regime-sponsored destruction of books and libraries in the twentieth century (Westport Connecticut 2008) 99. [10] Margaret Browndorf, ‘World War II and the Building of the Ukrainian Library’ in: Melanie A. Kimball en Katherine M. Wisser ed., Libraries. Traditions and innovations (Berlijn en Boston 2017) 117. [11] Rebecca Knuth, Libricide. [12] Ulrike Hartung, Verschleppt und verschollen, 71. [13] De vroege ontwikkelingen van de bibliotheek zijn opgetekend in een Russischtalige bundel uit 1912, verschenen ter gelegenheid van het veertigjarig bestaan van wat toen nog de openbare bibliotheek heette. Херсонская общественная библиотека (1872-1912) (Cherson 1912). [14] Ibidem, 32. [15] Ibidem. [16] Getuige de titel van een notie van Benzing, van de ERR, waarin hij onder meer de bibliotheek in Cherson behandelt: Josef Benzing, ‘Notizen über eine Inspektionsreise zu den wichtigsten Bibliotheken in den Generalkommissariaten Nikolajew und Dnjepropetrowsk’, 24 mei 1943, TSDAVO, fonds 3206, afdeling 5, dossier 7. [17] De nazi’s namen in Cherson nog (minimaal) vijf kleinere bibliotheken in beslag. Hans-Joachim Rudolph, ‘Aufstellung über Bibliotheken, Institute, Museen und Fachschulen in Cherson’, 15 maart 1942, TSDAVO, fonds 3676. [18] Hans-Joachim Rudolph, ‘Aktennotiz Zentrale Stadtbibliothek Cherson’, TSDAVO, ERR-archives, Fonds 3676, afdeling 1, dossier 79, 18. [19] Fritz-Joachim Starke, ‘Rede zur Wiedereröffnung der Zentralbibliothek Cherson’, 17-04-1942, TSDAVO, 379-385, fonds 3676, afdeling 1, dossier 79, 22-34. [20] Starke, ‘Rede Zur Wiedereröffnung‘. Er is heel weinig over Starke bekend. Wel is op basis van stukken uit het archief van de ERR in Kyiv op te maken dat hij op 17 april 1942 vanuit Berlijn voor de ERR naar Cherson reisde, als lid van de Arbeitsgruppe Zuid-Oekraïne. Zie over Starke: Nataliya Kashevarova, ‘Analytical note of F.-J. Starke in context of Nazi library policy in Ukraine during World War II’, Rukopisna ta knizkova spadisçina Ukrain (2021) afl. 27, 285-303. https://doaj.org/article/f4d71b3141e04f34b0d4ad7135deac91 Laatst geraadpleegd op 1 juni 2025. [21] Fritz-Joachim Starke, ‘Über die Bedeutung von Bibliotheken’, 18 mei 1942, TSDAVO, ERR-archives, fonds 3676, afdeling 1, dossier 79. [22] Olga Lansberg, ‘Областная библиотека в годы оккупации’, biblio.lib.kherson, 1997.https://biblio.lib.kherson.ua/lyansberg.htm. Laatst geraadpleegd op 1 juni 2025. [23] Benzing, ‘Notizen über eine Inspektionsreise’. Alsook Georg Winter, ‘Auszug aus Schreiben vom 27. Mai 1943’, 27 mei 1943, TSDAVO, ERR-archives, fonds 3206, afdeling 5, dossier 7. [24] Serhii Plokhy, De poorten van Europa. Een geschiedenis van Oekraïne. Fanneke Cnossen e.a. vert. (Amsterdam en Antwerpen 2022) 254. Jansen houdt het op ongeveer 1,5 miljoen Joden uit Oekraïne die door de nazi’s zijn vermoord, maar stelt dat deze schatting waarschijnlijk nog te laag is. Marc Jansen, Grensland. Een geschiedenis van Oekraïne (12e druk; Amsterdam 2023) 131. [25] Rosenberg was al vroeg geïnteresseerd in Oekraïne, getuige een artikel dat hij in 1928 publiceerde, ‘Die ukrainische Vergangenheit’. Zie de lijst met geschriften van Rosenberg in: Ernst Piper, Alfred Rosenberg. Hitlers chefideologe (München 2005) 774. [26] Karel C. Berkhoff, Harvest of despair. Life and death in Ukraine under Nazi rule (Cambridge 2004) 47. [27] Ibidem 47-48, alsook Gutsul, Der Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg, 140. [28] Berkhoff, Harvest of despair, 139. [29] Starke, ‘Über die Bedeutung von Bibliotheken’, 382. [30] Rosenberg: ‘(..) um die Macht zu behaupten, musste, was politisch erobert worden kann, weltanschaulich gesichert werden.’ Piper, Alfred Rosenberg, 323. [31] Ibidem, 324. [32] Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide. https://www.un.org/en/genocideprevention/documents/atrocity-crimes/Doc.1_Convention%20on%20the%20Prevention%20and%20Punishment%20of%20the%20Crime%20of%20Genocide.pdf [33] Raphael Lemkin, Axis rule in occupied Europe. Laws of occupation. Analysis of government. Proposals for redress (Washington 1944). [34] Lemkin, Axis rule in occupied Europe. [35] ‘Generally speaking, genocide does not necessarily mean the immediate destruction of a nation (..).’ Lemkin, Axis rule in occupied Europe, 79. [36] Ibidem, 79. [37] Raphael Lemkin, ‘Genocide’, American Scholar 15 (1946), afl. 2, 227-230. http://www.preventgenocide.org/lemkin/americanscholar1946.htm Laatst geraadpleegd op 1 juni 2025. [38] Dit artikel van Lemkin is integraal toegevoegd aan: Roman Serbyn, ‘Lemkin on the Ukrainian Genocide’, Journal of International Criminal Justice 7 (2009) afl. 1, 123-130. [39] Ibidem, 126.

Literatuurverwijzingen

Fernández Aparicio. ‘War and “bibliocide”. Destruction and censorship of collections in Russia and Ukraine’, Atalyar. Between two shores, 04 juli 2022. https://www.atalayar.com/en/articulo/politics/war-and-bibliocide-destruction-and-censorship-collections-russia-and-ukraine/20220704140111157195.html , laatst geraadpleegd op 21 oktober 2024
Chersonskaja obsçestvennaja biblioteka (1872-1912) (Cherson 1912).
Berkhoff, Karel C., Harvest of Despair. Life and Death in Ukraine under Nazi Rule (Cambridge 2004).
Browndorf, Margaret, ‘World War II and the Building of the Ukrainian Library’ in: Melanie A. Kimball en Katherine M. Wisser ed., Libraries. Traditions and innovations (Berlijn en Boston 2017).
‘The director of the Kherson library. It is impossible to assess the looting because the building Is obviously mined’, Live Library, 13-09-2022. https://livelibrary.com.ua/en/news/kherson-library/, Laatst geraadpleegd 25 oktober 2024.
Grimsted, Patricia Kennedy, ‘Roads to Ratibor. Library and archival plunder by the Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg’, Holocaust and Genocide Studies 19 (2005) afl. 3, 390–458.
Gutsul, Nazarii, Der Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg und seine Tätigkeit in der Ukraine (1941-1944) (Proefschrift Justus Liebig Universität Gießen, Gießen, 2013).
Hartung, Ulrike, Verschleppt und verschollen. Eine Dokumentation Deutscher Sowjetischer und Amerikanischer Akten zum NS-Kunstraub in Der Sowjetunion (1941-1948) (Bremen 2000).
Kashevarova, Nataliya, ‘Analytical note of F.-J. Starke in context of Nazi library policy in Ukraine during World War II’, Rukopisna ta knizkova spadisçina Ukrain (2021) afl. 27, 285-303. https://doaj.org/article/f4d71b3141e04f34b0d4ad7135deac91
Knuth, Rebecca, Libricide. The regime-sponsored destruction of books and libraries in the twentieth century (Westport Connecticut 2008).
Lansberg, Olga, ‘Oblastnaja biblioteka v gody okkupatcii’, biblio.lib.kherson, 1997. https://biblio.lib.kherson.ua/lyansberg.htm, laatst geraadpleegd 25 oktober 2024.
Lemkin, Raphael, Axis rule in occupied Europe. Laws of occupation. Analysis of government. Proposals for redress (Washington 1944).
Lemkin, Raphael, ‘Genocide’, American Scholar 15 (1946), afl. 2, 227-230. http://www.preventgenocide.org/lemkin/americanscholar1946.htm
‘The occupiers took away valuable pre-revolutionary books from the kherson library’, Chitomo, 15 november 2022. https://chytomo.com/en/the-occupiers-took-away-valuable-pre-revolutionary-books-from-the-kherson-library/ , laatst geraadpleegd op 24 oktober 2024.
Piper, Ernst, Alfred Rosenberg. Hitlers Chefideologe (München 2005).
Plokhy, Serhii, De poorten van Europa. Een geschiedenis van Oekraïne. Fanneke Cnossen e.a. vert. (Amsterdam en Antwerpen 2022).
Serbyn, Roman. ‘Lemkin on the Ukrainian Genocide’, Journal of International Criminal Justice 7 (2009) afl. 1, 123-130.

Archivalia

Centraal Staatsarchief van de hoogste instanties voor staatsmacht en bestuur van Oekraïne (TSDAVO), ‘ERR-archieven Rosenberg’, Kyiv. https://err.tsdavo.gov.ua

Fonds 3676, ‘De hoofdkwartieren van de Reichsleiter Rosenberg voor de oostelijke bezette gebieden, Berlijn, Kyiv’, 1940-1945.
Fonds 3206, ‘Rijkscommissariaat Oekraïne’, Rivne, 1941-1945.

Afbeeldingen

Afbeelding 1 (1942). Die befreite Ukraine grüsst Reichsminister Alfred Rosenberg. Foto Beeldbank WO2 - NIOD https://beeldbankwo2.nl/nl/beelden/detail/e0542606-0259-11e7-904b-d89d6717b464/media/e4056c10-6f62-3e83-1aef-7921afc6e793?mode=detail&view=horizontal&q=rosenberg%20oekraine&rows=1&page=1
Afbeelding 2 (1910). Library, 1910. https://zaborona.com/en/the-occupiers-have-been-keeping-kherson-under-control-for-eight-month/
Afbeelding 3 (Ongedateerd), Raphael Lemkin. https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Raphael_Lemkin#/media/File:Raphael_Lemkin,_Photograph_6.jpg

Over de auteur

Heleen Hörmann is filosoof en heeft in 2024 de master Kunst- en Cultuurwetenschappen aan de Open Universiteit afgerond. Dit artikel is gebaseerd op haar masterscriptie Tussen roof en bescherming. De inzet van de Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg op Oekraïense bibliotheken. Ze is momenteel werkzaam als integriteitscoördinator.

Heleen Hörmann, ‘Bibliotheken als doelwit én wapen. Libricide in Oekraïne in WO II’, Locus – Tijdschrift voor Cultuurwetenschappen 21 (2025).

This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.

Voor contact met de redactie kunt u mailen naar locus@ou.nl